پرتوی از آیات معصومین علیهم السلام

نوشته : عذرا احمدی/حروفچینی:انتشارات نبأ/ چاپ وصحافی:پنج رنگ

چ_اپ اول : 1386 / شمارگان : 1000 نسخ_ه / قیم_ت : 30000 ریال

ناش_ر: انتشارات نبأ / ته_ران، خیابان شریعت_ی، روبروی ملک، خیابان

شبستری، خیابان ادیبی شماره62  تلفکس77506602: _  77504683

شابک : 6 _ 35 _ 8323 _  964 ISBN: 964 - 8323 - 35 - 6       

ص:2

تقدیم:

به:  دخت یگانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بانوی بزرگ دو عالم حضرت فاطمه علیها السلام

و تنها مظلوم محراب عشق و شهادت علی علیه السلام و دُردانه های وجودشان ائمه اطهار علیهم السلام

به:  مقتدای خیل شهدا این کبوتران پرسوخته حریم عشق الهی، خمینی کبیر رحمة الله

به:  شهیدان راه حق، به وجه اللّه، مشتاقان لقاءاللّه، سالکان سبیل اللّه، از مجاهدان دلاور تا خانواده های شهید پرور

 * پرتوی از آیات معصومین علیهم السلام

            مقدّمه * 

ص:3

سخن ناشر

از آن جا که یکی از روش های این مؤسّسه در ترویج معارف اصیل اسلامی استفاده و بهره بردن از زحماتی است که اساتید حوزه و دانشگاه و هم چنین دانشجویان و طلّاب محترم متحمّل گردیده اند می باشد، مدّتی است که توجّه خاصّی نسبت به پایان نامه های دوره ی کارشناسی ارشد و دکتری عزیزان دانشجو را داریم و برترین آن ها را که حاصل زحمات دانشجوی عزیز و استاد راهنما و مشاور می باشد برای استفاده ی عموم با هماهنگی دانشجوی محترم منتشر می نماییم.

آن چه تقدیم می گردد پایان نامه ی کارشناسی ارشد مؤلّف در رشته ی علوم قرآن و حدیث با راهنمایی جناب آقای دکتر منصور پهلوان و مشاوره ی جناب آقای دکتر سیّد محسن میرباقری می باشد که امیدواریم مورد استفاده ی دانش پژوهان قرار گیرد.

ص:4

س_پ_اس

(الحمداللّه الذی جعلنا من المتمسکین بولایه امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب و اولاده المعصومین صلوات اللّه و سلامه علیه و علیهم اجمعین)

بار خدایا، ملکا، معبودا، ما بنده تو هستیم و تو را ستایش می کنیم، ما در ادای وظیفه بندگی عاجزیم و از سپاسگزاری و شکر نعمت ها و موهبت های تو قاصر، ناچار به عجز و تقصیر خود معترف و به فضل و کرم نامتناهی تو چشم امید دوخته ایم، خداوندا بر ما ببخشای و ما را به راه راست هدایت فرمای و به پیروی از روش و منش اولیاء گرام خود موفق و استوار دار، تا با توفیق ذات فیاض تو از پرتو انوار ولایت روشنی گیریم و از تیرگی های شرک و نادانی و نفاق رهائی یابیم و از سرچشمه حیات بخش اولیاء و خاصان ساحت قدست بهره مند و کامیاب شویم.

درود بی پایان به بنده برازنده و پیمبر برگزیده ات محمدبن عبداللّه صلی الله علیه و آله و سلم و عترت پاکیزه او خاصه سرحلقه اولیاء و زبده اصفیاء امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام و اولاد او.

الها، پروردگارا، دل ما از دوستی ولی تو سرشار و از دشمنان او و ستمکاران بیزار است، ما را با این سرمایه زنده بدار و بمیران و با این افتخار محشور گردان. آمین

ص:5

اش_اره

در این کتاب، در پیِ آنیم که نشان دهیم مصداق بارز و اصلی بسیاری از آیات قرآن کریم که درباره ی مؤمنان نازل شده، ائمه اطهار علیهم السلام می باشند. این حقیقت، براساس اخبار معتبر ثابت شده است. همچنین عقیده ی کسانی تبیین شده که امامت را از شئون امت می دانند که به انتخاب مردم واگذار شده است. این عقیده نیز با بررسی مهمترین آیات ولایت و امامت نقد و بررسی شده است.

در این کتاب، با استفاده از منابع اهل سنت، نقد و بررسی سخنان آنها و نیز ضمن بحث درباره ی آراء و نظریات فرقه های مختلف اهل قبله، این نتیجه حاصل می شود که مسأله امامت در کتاب خدا، نشانه و حجت و دلیل بر حقانیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است، و به این مسأله توجه شده و هرگز از نظر پیامبر عظیم الشأن دور نمانده است. ایشان بارها درباره ی آن سخن گفته و با اقدام های خود، راه هدایت را نشان داده است.

توجه به این مسأله ضروری است که آنچه گردآوری شده همه ی نصوص از مدارک اهل سنّت نیست، بلکه نوعی استشهاد است. و در خلال آن تنها نمونه هایی از آیات کتاب الهی و تصریحات پیامبر خدا ارائه شده که می تواند این نکته ی والای ولایت را بیان دارد.

ص:6

سوره ی القارعه                  108

سوره ی تکاثر                     109

سوره ی عصر                        110

سوره ی کوثر                        111

ف_ص_ل دوم، بحث و بررسی پیرامون آیات

مقدمه            113

بخش اوّل _ آی_ه ای_ثار                 114

شأن نزول آیه                     115

نظرات اهل سنت               117

پاسخ: به شبهه فخررازی                        119

لیلة المبیت پاسخ تمام

شبهه ها         122

بخش دوم _ آی_ه مباهله                124

شرح جریان مباهله         125

واقعه مباهله در منابع اهل

سنت              127

بخش سوم _ آی_ه اولی الأمر          135

نظر شیعه درباره ی آیه اولی

الامر               136

دیدگاه اهل سنت               138

نقد و بررسی                       142

بخش چهارم _ آی_ه اکمال دین       146

شأن نزول آیه                     147

واقعه ی غدیر خم درس ولایت

است               150

آیه اکمال دین در منابع پیروان مکتب خلفا           151

بخش پنجم _ آی_ه ولایت             160

شأن نزول آیه                     161

آیه ولایت در تفاسیر

اهل سنت     163

شبهاتی که برآیه ولایت وارد شده و پاسخ آن ها  165

بخش ششم _ آیه تبلیغ                 174

شأن نزول آیه                     175

بررسی نکاتی در آیه تبلیغ                     181

نق_د و ب_ررس_ی                  184

منابع نقل حدیث غدیر   185

پاسخ برخی از شبهه ها    186

بخش هفتم _ آیه تطهیر                192

شأن نزول آیه                     193

کلیاتی درباره آیه             194

احادیث در زمینه ی

آیه ی تطهیر                          195

دیدگاه و شبهه اهل سنّت و

پاسخ آن         198

بررسی نکاتی در آیه تطهیر                  201

بخش هشتم _ آیه مودّت               206

شأن نزول آیه                     207

مزد رسالت چیست؟       209

قربی چه کسانی هستند؟                        211

ص:8

آیه مودّت درتفاسیر

اهل سنت      213

نقد و بررسی چند دیدگاه                      216

بخش نهم _ آیه اط_ع_ام                 221

ش_أن ن_زول                          222

یک عمل و درس های متعدد

آن                    224

نظر مفسّران اهل سنت    227

نقد و بررسی چند دیدگاه                      228

بخش دهم _ سوره ی کوثر             231

شأن نزول     232

از کوثر چه می دانیم؟        233

کوثر و سلسبیل                 234

م_ناب_ع و م_آخ_ذ         244

ص:9

ص:10

را از بین صالحترین بندگان خدا انتخاب کنند.

در این کتاب سعی شده تا برخی از آیات قرآن که در شأن اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است، بررسی گردد و شامل دو فصل به شرح زیر است:

1 _ در فصل اول حدود 140 آیه که براساس اسناد و مدارک شیعه و اهل سنّت در شأن اهل بیت عصمت و طهارت نازل گردیده است با مختصر توضیح و ارائه روایاتی نگاشته شده است. در اینجا ضرورت دارد یادآوری شود که از دیدگاه شیعه بسیاری از آیات قرآن کریم در شأن اهل بیت عصمت و طهارت نازل شده است. چنانکه در روایات ائمه :آمده است :

«القرآن ربع فینا و ربع فی عدونا.»

«ربعی از آیات قرآن کریم درباره ی ما اهل البیت علیهم السلام و ربعی دیگر درباره ی دشمنان ما نازل شده است.» (1)

2_ در فصل دوم ده آیه از آیات مشهور در فضیلت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم انتخاب و در ده بخش و به طور مقایسه ای براساس تفاسیر شیعه و سنی مورد بررسی بیشتر قرار گرفته است. در مورد شأن نزول آیه، نظرات مشترک مفسران شیعه و سنی در مورد آیه و همچنین ایراداتی که احیانآ بعضی از مفسران اهل سنت بر آیه گرفته اند و پاسخ آن ایرادات با استفاده از نظرات مفسران شیعه در ذیل هر آیه در این فصل بیان شده است. همچنین در ابتدای هر بخش، اسامی تفاسیر شیعه و سنی که فضایل اهل بیت را در کتابهای خود آورده اند آمده است تا محقّقان برای پژوهش بیشتر به آنها مراجعه نمایند.

لازم به یادآوری است که در تنظیم این دو بخش سعی بر این بوده تا به گونه ای عمل گردد که بتوان هر بخش را جداگانه مورد مورد مطالعه قرارداد، به طوری که به بررسی بخش دیگر نیازی احساس نشود.

روش تحقیق در این کتاب، کتابخانه ای و استفاده از کتابها و تفاسیر متعدّدی از علمای شیعه و سنی و مطالعه این کتب و جمع آوری و تدوین آنها بوده است.

در این تحقیق از کتب ذیل که در زمینه ی موضوع کتاب جامعیت بیشتری دارد، استفاده مکرر شده است :

کتاب شواهد التنزیل تألیف حاکم حسکانی از علماء اهل سنّت

کتاب الدّر المنثور تألیف جلال الدین سیوطی از علماء اهل سنّت

کتاب تفسیر «البرهان فی تفسیر القرآن» تألیف سید هاشم بحرانی از عالمان شیعه

کتاب نورالثقلین تألیف عبد علی حویزی از علماء شیعه

امیدوارم این بررسی اجمالی مدخلی برای ورود به دریای بیکران معارف قرآنی برای نویسنده و خواننده فراهم آورد و نگارش و مطالعه آن مقبول پیشگاه با عظمت اهل بیت علیهم السلام قرار گیرد و موجبات هدایت هرچه بیشتر و شفاعت آنان در روز قیامت را فراهم سازد.

            ان شاءالله

            آیات نازله در شأن اهل بیت علیهم السلام * 

ص:12

4_ (فتلقّی آدم من ربّه کلمات) (بقره / 37)

(سپس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت داشت)

سُیوطی در کتاب الدّرالمنثور (ج 1 ص 60) از ابن نجّار از ابن عباس نقل کرده است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مورد کلماتی پرسیدند که آدم علیه السلام از پروردگارش گرفت پیغمبر فرمودند: آدم علیه السلام به این کلمات به درگاه الهی حاجت برد :

خدایا به حق محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین :(1)

5 _ (اقیموا الصّلوة و اتوا الزّکاة و ارکعوا مع الرّاکعین) (بقره / 43)

(نماز به پا دارید و زکات بدهید و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید)

ابن عباس گوید: الراکعین» یعنی رسول خدا وعلی بن ابیطالب. زیرا این دو، نخستین کسانی بودند که نماز خواندند و رکوع کردند(2)

6 _ (و استعینوا بالصّبر و الصّلوة و انّها لکبیرة الّا علی الخاشعین) (بقره / 45)

(از صبر و نماز کمک بجویید و نماز بسی سنگین است، مگر برای خشوع پیشگان.)

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: هرگاه امر مهم و پیشامدی علی علیه السلام را اندیشناک می کرد، برمی خواست و به نماز می ایستاد و می فرمود: «استعینوا بالصبر والصلوة». از صبر و نماز کمک بگیرید(3) . آن جناب همچنین فرمودند: صبر همان روزه

است. خاشع به معنای کسی است که در نماز خود حالت ذلت در برابر خدا به خود بگیرد و منظور از خاشعان در این آیه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علیه السلام هستند.(4)

7_ (الّذین یظنّون انّهم ملاقُوا ربّهم و انّهم الیه راجعون)(بقره/ 46)

(آن ها کسانی هستند که می دانند به لقای پروردگار خود می رسند و به سوی او بازمی گردند.)

از امام صادق علیه السلام روایت شده است: این آیه درباره ی علی علیه السلام و عثمان بن مظعون و عمار بن یاسر و دیگر اصحاب

ص:14

خاص ایشان نازل شده است.(1)

8 _ (بلی من کسب سیئّة و احاطت به خطیئة فاولئک اصحاب النّار هم فیها خالدون) (بقره / 81)

(آری؛ کسی که گناه می کند تا آنجا که آثار گناه بر دلش احاطه یابد، این چنین افراد اهل آتش اند و در آن جاودانه اند.)

امام معصوم در تفسیر این آیه فرموده اند: وقتی که ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام را انکار کنند، در آن صورت اصحاب آتش اند که در آن جاودانه اند.(2)

9 _ (والّذین آمنوا و عملوا الصّالحات اولئک اصحاب الجنّة هم فیها خالدون) (بقره / 82)

(کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، اهل بهشت اند که در آن جاودانه اند.)

ابن عباس نقل کرده که این آیه در قرآن در وصف علی علیه السلام نازل شده است، زیرا او اول مؤمن و اول نمازگزار بعد از رسول خدا بود.(3)

10 _ (انّی جاعلک للنّاس امامآ قال و من ذرّیّتی)

(بقره / 124)

(من تو را بر مردم امام قرار می دهم .گفت :آیا فرزندان من هم امام هستند؟)

در کتاب هایی از حافظ ابن مغازلی در مناقب علی (ج /  1 ص 629) و از علّامه میر محمّد صالح ترمذی در مناقب مرتضوی ص 41 روایت شده از ابن مسعود از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم امر دعوت مردم به من و علی رسید که هیچ یک از ما هرگز بتی را سجده نکرده است. پس خدای تعالی مرا پیامبر و علی را جانشین و وصیّ من قرار داد.(4)

11 _ (و کذلک جعلناکم امة وسطآ لتکونوا شهداء علی النّاس) (بقره/ 143)

(و بدین سان شما را امت میانه ای قرار دادیم تا بر مردم شاهد و گواه باشید.)

سلیم بن قیس از علی علیه السلام در تفسیر آیه فوق روایت می کند : رسول خدا شاهد بر ما است. و ماییم شاهدان خدا بر مردم و بر خلق او، و ماییم حجت او در زمینش. ماییم کسانی که خداوند _ جلّ اسمه _ در موردمان فرموده

ص:15

است: «و کذلک جعلناکم امه وسطآ»(1)

در روایات متعددی از ائمه اهل بیت علیهم السلام نقل شده که فرموده اند: «نحن الامّة الوسطی، و نحن شهداء اللّه علی خلقه و حججه فی ارضه ... نحن الشّهداء علی الناس... الینا یرجع الغالی و بنا یرجع المقصّر : ماییم امت میانه، و ماییم گواهان خدا بر خلق و حجتهای او در زمین، ماییم گواهان بر مردم. غُلوّکنندگان باید به سوی ما بازگردند و مقصّران باید کوتاهی را رها کنند و به ما بپیوندند.

12_ (یا ایّها الّذین آمنوا) (بقره / 183)

(ای کسانی که ایمان آورده اید.)

از قول حُدیفة بن الیمان آمده است آنچه در قرآن با عبارت (یا ایها الذین آمنوا) نازل شده است، علی علیه السلام ریشه، قلب، و مغز و رأس آن ایمان آوردگان است.(2)  از ابن عباس روایت شده است که  

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خدای تعالی هیچ آیه ای نازل نفرموده است که در آن (یا ایها الذین آمنوا) باشد مگر آنکه علی بن ابیطالب علیه السلام در رأس اهل ایمان و امیر آن ها است.(3)

13 _ (و من النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه) (بقره / 207)

(از مردم کسانی وجود دارند که جان خود را به خاطر خشنودی خدا فروشند.)

این آیه به مناسبت حادثه ی لیله المبیت نازل گردید. در آن شب، علی علیه السلام با قبول خطر مرگ در بستر آن حضرت خوابید، تا وضعیت خانه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم طبیعی جلوه کند و آن حضرت با آرامش خاطر،از مکه به مدینه هجرت نمایند. مفسران شیعه با توجه به روایات منقول از ائمه : و بسیاری از مفسران اهل سنت با استناد به انس بن مالک وابن عباس، بر این مطلب به عنوان سبب نزول آیه فوق تصریح کرده اند. طبرسی در مجمع البیان از قول ابن عباس آورده است: این آیه پس از خروج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مکه به سمت غار و خوابیدن علی علیه السلام در بستر وی، در بین راه مکه و مدینه نازل گردید.(4)

14 _ (الّذین ینفقون اموالهم بالّیل و النّهار سرّآ و علانیة...) (بقره / 274)

(آنها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می کنند،...)

ابن عباس گوید: این آیه در شأن امام علی مرتضی علیه السلام نازل گردیده که چهار درهم داشت و آن را به این کیفیت _

ص:16

یعنی در شب و در روز و در پنهان و در آشکار _ انفاق کرده بود. این مضمون، از دو امام معصوم حضرت باقر و صادق علیهما السلام نیز روایت گردیده است.(1)

حرکت می کردند _ در محل مباهله حاضر شدند.

گروه مسیحیان به هنگام مشاهده ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و همراهان ایشان، احساس کردند که در صورت مباهله، احدی از آنان زنده نخواهند ماند. لذا به پیشنهاد خود، از مباهله چشم پوشیدند و مصالحه با پیامبر و پرداخت جزیه را ترجیح دادند.

نکته ی مهم این است که مطابق آیه ی مباهله، علی علیه السلام مصداق نفس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده و حسن و حسین علیهما السلام به عنوان فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قلمداد شدند. جریان مباهله از حوادث قطعی و متواتر تاریخ اسلام است.(1)

18_ (واعتصموا بحبل اللّه جمیعآ و لاتفرقوا)

(آل عمران / 103)

(و همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید و پراکنده نشوید)

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: همانا در میان شما دو یادگار باقی گذاشتم، کتاب خداوند تعالی را _ که ریسمانی است کشیده شده از آسمان به سوی زمین _ و عترت و اهل بیت خود را. و آن دو، از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.(2)

19_ (و ما کان لنفس ان تموت الا باذن اللّه...) (آل عمران/145)

(هیچ کس، جز به فرمان خدا نمی میرد...)

20_ (و کایّن من نبی قاتل معه ربیون کثیر...) (آل عمران/ 146)

(چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنان جنگیدند... .)

از ابن دَأْب روایت شده است: هنگامی که امیرالمؤمنین علی علیه السلام از جنگ احد بازگشت، هشتاد جراحت بر بدن او وارد آم_ده بود. پیامب_ر به عیادت نزد ایشان آمد. وقتی علی علیه السلام را در آن وضع دید _ که از جراحت زیاد رنج می برد _ گریست و فرمود: یا علی! هر کسی که در راه خدا صدمات و لطماتی متحمّل شود، اجر و پاداش او با خداوند خواهد بود. علی بن ابیطالب علیه السلام در پاسخ _ در حالی که می گریست _ گفت: پدر و مادرم فدای تو باد یا رسول اللّه؛ خدا را سپاس می گزارم که پشت به جنگ نکردم و نگریختم.(3)  

سپس پیامبر فرمود: یا علی، ابوسفیان محلّ ملاقات خود را با ما در «حمراء الاسد» قرار داده است. علی علیه السلام گفت: یا رسول اللّه! هر قدر که او افرادی را بسیج کند و به نبرد پردازد، با او مقابله خواهیم کرد و از جنگ با او

ص:18

روگردان نخواهیم بود. سپس این آیات نازل گردید.(1)

21_ (الذین قال لهم الناس انّ الناس قد جمعوا لکم فاخشوهم فزادهم ایمانآ و قالوا حسبنا الله و نعم الوکیل فانقلبوا بنعمة من اللّه و فضل) (آل عمران / 174 _ 173)

(اینان کسانی بودند که بعضی از مردم به آنها گفتند: مردم برای حمله به شما گرد آمده اند، پس بترسید از آنها. اما این سخن بر ایمان آنان افزوده و گفتند: خدا ما را بس است و نیکو سرپرستی است. به همین جهت، آنها (از این میدان) با نعمت و فضل، بازگشتند، در حالی که هیچ ناراحتی به آنان نرسید.)

جابر از امام محمدباقر علیه السلام روایت کند که هنگامی که پیامبر، علی علیه السلام و عمار را به سوی اهل مکه روانه کرد، مردم به پیامبر گفتند: چرا این جوان را به طرف آنها می فرستی؟ و مردم، این دو نفر را از اهل مکه می ترسانیدند و به آنها می گفتند که امر مهمی به آنها واگذار شده است.

علی علیه السلام می فرمود: «حسبنا اللّه و نعم الوکیل»، یعنی خدا ما را کافی است و بهترین وکیل برای ما خواهد بود.

وقتی که به مکه وارد شدند، خداوند موضوع گفتار علی علیه السلام با اهل مکه و نیز اقوال آنها با علی علیه السلام را به رسول خویش خبر داد و این آیات نازل گردید.(2)

 از طریق جمهور (اهل سنت) روایت شده که بعد از جنگ احد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام را با عده ای در طلب ابوسفیان فرستاد. در بین راه، یک عرب بیابانی، از طائفه خزاعه، علی علیه السلام را ملاقات کرد و گفت: ابوسفیان با جمعیت و سپاه خود آماده ی کارزارند، از آنها بترسید. علی و اصحاب او گفتند: خدا ما را کافی است و بهترین وکیل برای ماست. سپس این آیات در وصف حالت و بیان علی علیه السلام و اصحاب او نازل گردید.(3)

22 _ (الذین یذکرون اللّه قیاما و قعودا... * ربنا اننا سمعنا منادیا ینادی للایمان ربنا و آتنا ما وعدتنا علی رسلک...)(آل عمران / 191 تا 194)

(آنها که خدا را در حال ایستاده و نشسته و بر پهلو خوابیده یاد می کنند ... (می گویند:) پروردگارا! ما صدای منادی (تو) را شنیدیم که به ایمان فرامی خواند... پروردگارا! آنچه را به وسیله ی پیامبرانت به ما وعده فرموده ی، به ما ببخش ...)

از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده که این آیات و آیات دیگر آخر سوره آل عمران، درباره ی امام علی مرتضی علیه السلام و جماعتی از اصحاب و یاران او نازل گردید. هنگامی که پیامبر بعد از مرگ عموی خود ابوطالب، مأمور هجرت به سوی مدینه گشت، قریش در برابر او با یکدیگر هم سوگند شدند که یک شب در وقتی که پیامبر در خواب باشد، بر او حمله کنند و با وارد آوردن ضربات متعدد وی را بکشند تا قاتل او معلوم نگردد و به علت معلوم نبودن قاتل کسی نتواند از او خونخواهی کند؛ بنابراین خداوند امر فرمود که امیرالمؤمنین علیه السلام در آن

ص:19

شب به جای پیامبر بخوابد تا رسول الله بتواند شبانه به طرف مدینه هجرت کند. علی علیه السلام طبق امر خداوند به جای پیامبر خوابید و رسول خدا به طرف مدینه هجرت فرمود. مشرکان وقتی برای اجرای برنامه خود به خانه پیامبر آمدند و علی را در جای پیامبر دیدند به ناچار با تعجب برگشتند و توطئه ای که برای قتل پیامبر چیده بودند، به خواست خداوند عملی نگردید. سپس علی مرتضی به دستور و برنامه رسول خدا، زنان خانواده ی او را به طرف مدینه حرکت داد. وقتی ابوسفیان از این موضوع آگاه شد، همراه با عده ای علی مرتضی را تعقیب کرد تا شاید او را از هجرت همراه زنان به سوی مدینه بازدارد. او غلامی داشت به نام اسود که بسیار زرنگ و در عین حال قوی و نیرومند بود. ابوسفیان به غلام دستور داد که زودتر از او برود و در هرجا علی مرتضی را دید، جلوی او را بگیرد تا خودش نیز برسد. اسود با شتاب فراوان به راه افتاد تا به علیّ مرتضی رسید؛ طبق دستور، مانع علی علیه السلام و همراهان او شد و گفت: باید صبر کند تا ابوسفیان برسد. او حتّی تهدید کرد که اگر حضرتش به رفتن ادامه دهد، ناچار از جنگ خواهد شد. علی علیه السلام به اسود گفت که از سر راه او خارج شود. اسود با شمشیر به علی مرتضی حمله ور گردید، جنگ بین آن دو درگرفت، سرانجام اسود به دست علی علیه السلام کشته شد و حضرتش به راه خود همراه با زنان خاندان رسول خدا و همراهان دیگر ادامه داد. ابوسفیان وقتی به محل حادثه رسید، غلام خود _ اسود _ را کشته یافت، لذا با سرعت و شتاب هرچه تمامتر امیرالمؤمنین علیه السلام را دنبال کرد تا اینکه بالاخره به او رسید و گفت:

یا علی! با اجازه ی چه کسی، این زنان را که از خاندان مایند، با خود به مدینه می بری، در حالی که غلام مرا هم کشته ای؟ علی علیه السلام فرمود: با اجازه ی کسی به راه افتادم که اجازه ی من به دست اوست؛ بنابراین بهتر است که برگردی و کار خود را به جدال نکشانی. ابوسفیان اعتنایی نکرد و کار آنها به جنگ کشید. در این جنگ ابوسفیان کاری از پیش نبرد و با نومیدی بازگشت. علی علیه السلام با یاران و زنان خاندان پیامبر، به مدینه آمدند. پس از ورود به مدینه، دستور داد که همراهان به استراحت پردازند. پس از استراحت نمازگذاردند و به شکرانه ی این که سالم به مدینه رسیده اند، به ذکر خدا مشغول شدند و تا بامداد به عبارت و نماز پرداختند و شکر و سپاس خدای را به جای آوردند.

سپس نزد رسول خدا آمدند. قبل از رسیدن آنها خدمت پیامبر، جبرئیل نزد رسول خدا آمد و موضوع علیّ مرتضی را به وی خبر داد و این آیات فرود آورد. سپس پیامبر به علی فرمود: یا علی! خداوند، این آیات را درباره ی تو و اصحاب و یاران تو نازل گردانید.(1)

23_ (یا ایها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقواللّه لعلکم تفلحون) (آل عمران / 200)

(ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر پیشه کنید، و پایدار باشید و از مرزهای خود، مراقبت کنید. و از خدا بپرهیزید، باشد که رستگار شوید.)

ص:20

محمد بن ابراهیم النعمانی از امام علی بن الحسین علیه السلام روایت کند که عبداللّه بن عباس کسی را نزد حضرتش فرستاد تا درباره ی این آیه از او بپرسد. امام زین العابدین علیه السلام در خشم شد و به شخص سائل فرمود: خیلی میل داشتم با آن کسی که تو را به این منظور فرستاده، مستقیمآ روبرو می شدم تا به خودش می گفتم. سپس فرمود: این آیه درباره ی ما اهل البیت و پدرم نازل شده است. از این به بعد، دشمنی که باید از او خویشتن را محفوظ بداریم جز از نسل او نمی تواند باشد (منظور امام، خلفاء بنی عباس بوده اند که از نسل عبداللّه بن عباس بوده و نسبت به آل محمد و ائمه اطهار علیهم السلام دشمنی فراوان ابراز داشتند).(1)

ابوالطفیل از امام باقر علیه السلام روایت کند که فرمود: این آیه درباره ما اهل البیت نازل شده است. و دشمنی که باید از او خویشتن را محفوظ بداریم، از خود ما خواهد بود (منظور امام، خلفای عباسی بود که از نسل عباس عموی پیامبر بوده اند)(2)

حسین بن ساعد از طریق اهل تسنن روایت کند که این آیه درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امام علی مرتضی علیه السلام و حمزه سیدالشهدا (رضی اللّه عنه) نازل گردیده است.(3)

ابن عباس گفت: رسول خدا به دانشمندان و رؤسای یهود چنین فرمود: ای معشر یهود! از خداوند بترسید و اسلام بیاورید، چرا که می دانید من راست می گویم و از روی حق و حقیقت سخن می رانم. آنها گفتند: یا محمد! آنچه که می گویی نمی دانیم چیست.

آنان با اظهار این کلمات بر ضلالت و گمراهی خویش اصرار می ورزیدند. سپس این آیه نازل گردید. نعمانی و مفید، طی احادیث مفصلی از امام باقر علیه السلام ، نزول آیه را درباره ی امام مهدی علیه السلام و خطاب آن بزرگوار به جمیع جهانیان در هنگام ظهور ذکر کرده اند.(1)

26_ (یا ایها الذین آمنوا اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم...) (نساء / 59)

(ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و رسول خدا و صاحبان امر از خودتان را اطاعت کنید.)

در مورد مصداق اولوالامر بین مفسران شیعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد.

اهل سنت در بیان مصداق اولوالامر، به تشتّت سخن گفته و مصادیقی چون خلفای اربعه، امرای سیاسی، فرماندهان نظامی و مراجع دینی را احتمال داده اند؛ در صورتی که شیعیان به استناد روایات معتبر، کسی جز امامان معصوم را مصداق اولوالامر نمی دانند. دلیل این مطلب آن است که از نظر شیعه، اولوالامر کسانی هستند که اطاعت از آنان در کنار اطاعت از خدا و رسول به شکل مطلق به مسلمانان تکلیف شده است و این افراد، مصداقی جز معصومان علیهم السلام ندارند.(2)

شیخ مفید در کتاب اختصاص، از حسن ابن ابی العلا روایت می کند که گفت: خدمت حضرت صادق علیه السلام رسیدم و عرض کردم: آیا اطاعت اوصیای پیغمبران واجب است؟ فرمودند: آری آنانند که خداوند در حقشان فرموده است: «اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم»(3)

علی علیه السلام آمدند و این منصب را به او تهنیت گفتند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «آنان که حاضرند، این امر را به غایبان برسانند و ابلاغ کنند». هنوز جمعیت پراکنده نشده بودند که جبرئیل امین نازل گردید و این آیه را فرود آورد که: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علکیم نعمتی...»

در این هنگام، پیغمبر6 فرمود: «اللّه اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی خدا به رسالت من و ولایت علی بعد از من»(1)

28_ (یا ای_ها الذی_ن آمن_وا من ی_رتّد منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم یحبّهم و یحبّونه) (مائده / 54)

(ای کسانی که ایمان آورده اید! هریک از شما که از آیین خود بازگردد، به زودی خداوند، گروهی می آورد که آنها را دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست می دارند.)

از امام باقر و صادق علیهما السلام و نیز از حذیفه و عمار و ابن عباس روایت شده که این آیه درباره ی اهل بصره نازل شده که با امام علی مرتضی علیه السلام به جنگ پرداختند؛ چنانکه از امام علی مرتضی علیه السلام روایت شده است که در هنگام جنگ بصره فرمود: به خدا قسم، تا به امروز جماعت مصداق این آیه، به جنگ و کارزار نپرداخته بودند.(2)

ثعلبی از مفسرین اهل سنت در تفسیر خود چنین می گوید : عبارت ادامه ی آیه (فسوف یاتی اللّه بقوم یحبّهم و یحبّونه) درباره ی علی علیه السلام نازل گردیده است.(3)  

29 _ (انما ولیکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة و هم راکعون)

(مائده / 55)

(همانا ولیّ و سرپرست شما، تنها خدا و رسول او است، و کسانی که ایمان آورده اند، همان ها که نماز را به پا می دارند و زکات را می پردازند، در حالی که در رکوع به سر می برند)

نزول این آیه در فضیلت علی علیه السلام امری واضح و روشن است. آیه زمانی نازل شد که آن حضرت 7در حال نماز، انگشتر خود را به سائلی اعطا کرد.(4)

ص:23

در این آیه نیز لفظ «ولی» به معنای رهبر و سرپرست است و نه مفاهیمی چون دوست یا ناصر.

30 _ (و من یتولّ اللّه و رسوله و الّذین آمنوا فانّ حزب اللّه هم الغالبون) (مائده / 56)

(و کسانی که ولایت خدا و پیامبر او و افراد با ایمان را بپذیرند (پیروزند، زیرا) حزب و جمعیت خدا پیروز است.)

ابن شهرآشوب از امام باقر علیه السلام نقل می کند که این آیه درباره امام علی مرتضی علیه السلام نازل شده است. ابن بابویه از امام باقر علیه السلام روایت می کند که عده ای از یهودیان که مسلمان شده بودند، نزد پیامبر آمدند. از جمله آنها، عبداللّه بن سلام و اسید بن ثعلبه و ابن یامین و ابن صوریا بودند. آنان گفتند: یا نبی اللّه، موسی بعد از خود به یوشع بن نون وصیت کرد؛ به ما بفرمایید بعد از شما چه کسی وصی شما برای هدایت مردم خواهد بود؟ سپس آیه (انما ولیکم اللّه و رسوله) نازل گردید. بعد از نزول این آیه، پیامبر فرمود : برخیزید تا به مسجد برویم. همه از جا برخاستند، به طرف مسجد حرکت کردند و به سائلی که از مسجد بیرون می آمد برخوردند. پیامبر از او پرسید: ای سائل! آیا کسی به تو چیزی بخشیده است؟ او گفت: بلی یا رسول اللّه! این انگشتری را به من بخشیده اند. پیامبر فرمود: چه کسی آن را به تو بخشیده است؟ سائل گفت: این مرد که مشغول نماز است (و اشاره به علی علیه السلام کرد). پیامبر فرمود : در چه حالتی آن را به تو بخشید؟ گفت: در حالتی که در رکوع بوده است.

پیامب_ر _ و در پ_ی او، تمام اهل مسجد _ تکبیر گفتند. سپس پیامبر فرمود: ای مردم! علی بن ابیطالب علیه السلام بع_د از م_ن، ول_یّ ام_ر شما است. م_ردم گفتن_د: ی_ا رس_ول اللّه م_ا خشنودی_م ب_ه خ_دایی پروردگارمان، و به رسالت و نبوت پیامبرمان، و به پذیرفتن اسلام که دین ما است و به ولایت علی بن ابی طالب که ولیّ و سرپرست ماست. سپس این آیه نازل گردید.(1)

31 _ (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته...) (مائده / 67)

(ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده به مردم برسان. و اگر چنین نکنی، رسالت او را نرسانده ای.)

این آیه نیز با شأن نزول در غدیر، بر جانشینی بلافصل علی علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دلالت می کند.

جریان غدیر خم، از حوادث قطعی و مسلم تاریخ اسلام است که نسبت به وقوع آن در زندگانی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تردیدی نیست. نکته ی مهم و اساسی در حادثه ی غدیر، همان نصب کردن امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان جانشین بلافصل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. شواهد عدیده و قرائن فراوان، این مطلب را نشان می دهد، که در منابع تفصیلی آمده است.(2)

32 _ (و بینهما حجاب و علی الاعراف رجال یعرفون کلا بسیماهم.)(اعراف/46)

(در میان آن دو (بهشتیان و دوزخیان) حجابی است. و بر اعراف، مردمانی هستند که هریک از آن دو گروه را از چهره شان می شناسند.)

بریدبن معاویه العجلی گوید: از امام محمد باقر علیه السلام درباره این آیه پرسیدم. فرمود: ایه درباره امت پیامبر اسلام نازل گردیده است و منظور از رجال در اعراف، ائمه ی اطهار از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم می باشند.(1)

از ابن عباس نیز روایت شده که رجال اعراف، کسانی هستند که در موضعی از صراط نشسته و محبّان و دوستان خود را از طریق سفیدیِ روی ایشان و دشمنان خود را به واسطه ی سیاهی روی ایشان می شناسند. ایشان عادلان در روز قیامت و شاهدان بر اعمال هستند که یکی از نمونه های آنها در این امّت علی علیه السلام است.(2)

ابن عباس، مجاهد و قتاده سبب نزول آیه را چنین عنوان کرده اند که مشرکان در دارالنّدوه گردآمدند، تا مشورت کنند که چگونه رسول خدا را از بین ببرند.

ابوجهل گفت: او را بکشیم و برای این کار، از هر طایفه ای چند نفر با شمشیرهای خود در کشتن او شریک گردیم و بعد، با دادن دیه _ به بهای ریختن خون او _ بنی هاشم را راضی کنیم. خداوند توسط وحی به رسول خود خبر داد و امر کرد که علی علیه السلام را در جای خود بخواباند و از مکه بیرون رود. سپس پیامبر به طرف غار بیرون رفت و آیه (و اذ یمکر بک الّذین کفروا) نازل گردید.

صبح هنگام مشرکان دریافتند که در این خوابگاه امیرالمؤمنین علیه السلام خوابیده بود. و بدین سان خداوند، مکر ایشان را به خودشان برگردانید.(1)

36_ (و اذ قالوا اللّهم ان کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجارة من السماء أوئتِنا بعذاب الیم)

(انفال / 32)

(و (به خاطر بیاور) زمانی را که گفتند: پروردگارا! اگر این امر حقی است مقرّر شده از طرف تو، بارانی از سنگ، از آسمان بر ما فرود آر، یا عذابی دردناک برای ما بفرست!)

در کافی از ابی بصیر روایت شده است که این آیه راجع به خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام است. برخی از افراد غافل یا جاهل که وابستگان آنها به دست علی علیه السلام کشته شده بودند و نیز منافقان که ملبّس به لباس اسلام شده بودند، بعد از آنکه پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام را به خلافت و ولایت و امامت و وصایت منصوب داشت، پرسیدند که آیا این نصب، دلخواه شما است یا به امر الهی؟ حضرت فرمود: به امر الهی است و آیه شریفه ی (بلغ ما انزل الیک) را تلاوت فرمود؛ امّا اینها باور نکردند، به بهانه ی این که فقط میل و نظر آن حضرت است، حال آن که بر آن فرض که این نظر و میل آن حضرت هم می بود، اطاعت از آن برای هر فرد مسلمان واجب بود، زیرا «النّبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» (احزاب آیه 6) و «اطیعوا اللّه و رسوله» (انفال آیه 1)(2)

بر طبق خبر وارده، خداوند تقاضای فروفرستادن سنگ از آسمان را اجابت کرد و فرد مربوطه کُشته شد و این اعجاز، بر تحکم ابلاغ ولایت علی علیه السلام اثری مضاعف گذاشت.

37_ (و ما کان اللّه لیعذّبهم و انت فیهم و ما کان اللّه معذّبهم و هم یستغفرون) (انفال / 33)

(ولی (ای پیامبر) تا تو در میان آنها هستی، خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد و تا آنان استغفار می کنند، خدا عذابشان نمی کند.)

مراد آیه آن بخش از مسلمانان ضعیف الایمان هستند که ظاهرآ اسلام آوردند و احکام اسلام را پذیرفتند، امّا زیر بار ولایت علی علیه السلام _ که روح ایمان است _ نرفتند. البته عذاب بر اینان در دنیا نازل نشد، از آن رو که صورت اسلام را نگاه داشتند. اخبار زیادی ذیل این آیه وارد شده که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «حیاتی خیر لکم و مماتی خیر لکم» پرسیدند: یا رسول الله! خیر بودن حیات شما معلوم است، اما خیریت ممات چگونه است؟ فرمودند: خداوند، اعمال بندگان را روزهای دوشنبه و پنج شنبه به نظر آن حضرت می رساند و آن حضرت هر

ص:26

چه قابل شفاعت و مغفرت است شفاعت و طلب مغفرت می کند. زیرا خداوند غفار الذنوب است؛ چنان گناه را می پوشاند که حتی آن را از نامه عمل محو می کند و تبدیل به حسنات می فرماید.(1)

38 _ (و ان یریدوا ان یخدعوک فان حسبک اللّه هو الذی ایدک بنصره و بالمؤمنین) (انفال / 62)

(و اگر بخواهند تو را فریب دهند، خدا برای تو کافی است. او همان کسی است که تو را با یاری خودو نیز به دست مؤمنان تقویت کرد.)

ابن بابویه از ابوهریره روایت کند که در عرش پروردگار چنین نوشته شده است: «انا اللّه لا اله الا انا وحدی لا شریک لی، محمد عبدی و رسولی، ایدته بعلی»

یعنی: منم خدای یکتا که معبودی جز من نیست، و شریک و انبازی ندارم. و محمد، بنده و پیامبر من است. او را به وسیله ی علی تائید کرده ام. سپس این آیه به همین منظور نازل گشت و مقصود از نصر در آیه علی علیه السلام است. هم چنین ابوصالح از ابوهریره روایت کند که این آیه درباره علی بن ابیطالب علیه السلام نازل شده و مراد از مؤمنین در آیه، وجود مبارک ایشان است.(2)

مقابل اخرویه ناچیز است.(1)

41_ (اجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آمن باللّه و الیوم الاخر و جاهد فی سبیل اللّه)

(توبه / 19)

(آیا سیراب کردن حجاج و آباد ساختن مسجدالحرام را، همانند (عمل) کسی قرار دادید که به خدا و روز قیامت ایمان آورده، و در راه او جهاد کرده است؟)

از امام باقر و صادق علیهما السلام روایت شده که این آیه درباره علی بن ابیطالب علیه السلام به عنوان مجاهد فی سبیل الله، و عباس به عنوان سقایت کننده ی حاجیان نازل گردیده است. طبری از ابن عباس روایت کند که این آیه درباره عباس در روز بدر نازل شده، زمانی که گفته بود اگر شما در اسلام آوردن سبقت جسته و به هجرت نیز پیشی گرفته اید، مانند ما سابقه ی سقایت حجاج و حفظ خانه کعبه را ندارید. سپس این آیه نازل گردید(2)

42 _ (الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل اللّه... یبشّرهم ربهم برحمة منه و رضوان...) (توبه/ 21_ 20)

(آنها که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند... پروردگارشان آنها را به رحمتی از ناحیه خود و رضایت (خویش)... بشارت می دهد.)

ابوالجارودازامام محمدباقر علیه السلام روایت کرده که این آیات درباره علی بن ابیطالب علیه السلام واوصاف آن بزرگوارنازل گردیده است.(3)

43_ (و السّابقون الاوّلون من المهاجرین و الانصار و الّذین اتّبوهم باحسان، رضی اللّه عنهم و رضوا عنه)

(توبه / 100)

(پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار، و کسانی که به نیکی از آنها پیروی کردند، خداوند از آنها خشنود گشت و آنان نیز از خدا راضی شدند.)

بسیاری از مفسّران و محدّثان می گویند: اوّل کسی که مسلمان شده و به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ایمان آورده، علی بن ابیطالب می باشد و این آیه در شأن اوست.(4)

44 _ (یا ایها الذین آمنوا اتقوا اللّه و کونوا مع الصادقین) (توبه / 119)

(ای کسانی که ایمان آورده اید، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و با صادقان باشید.)

ص:28

سیوطی براساس دو روایت از ابن عباس و ابوجعفر می گوید :

مراد از «الصادقین» در این آیه، «علی بن ابیطالب علیه السلام » است.(1)  یعنی در تبعیت از فرمان الهی، همواره با حضرتش همراه

باشید و ایشان را الگوی خود قرار دهید.

تو از یک درخت واحد هستیم، سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را خواند.(1)  

48_ (... انما انت منذر و لکل قوم هاد) (رعد / 7)

(تو فقط هشدار دهنده ای. و برای هر گروهی هدایت کننده ای است...)

مفسّران آورده اند: هنگامی که این آیه نازل شد، رسول خدا دست خود را بر روی سینه ی مبارک قرار داد و فرمود: هشدار دهنده منم. سپس با دست خود اشاره به سینه علی علیه السلام کرد و فرمود: تویی هادی. ای علی! پس از من اهل هدایت تنها به واسطه ی تو هدایت خواهند شد.(2)

49_ (الّذین آمنوا و تطمئنّ قلوبهم بذکر اللّه الا بذکر اللّه تطمئنّ القلوب) (رعد / 28)

(آنها کسانی هستند که ایمان آورده اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است، آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش می یابد.)

ابن مردویه گویند: از حضرت علی علیه السلام روایت می کنند هنگامی که این آیه نازل گردید، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

«ذلک من احب اللّه و رسوله و احب اهل بیتی صادقآ غیر کاذب»

«اینچنین فردی کسی است که خدا و رسولش و اهل بیت مرا به راستی _ بدون دروغ _ دوست بدارد.» (3)

یعنی: بالاترین جلوه ی یاد خدا، در داشتن محبت و دوستی و اشتیاق حقیقی به خدا و رسول او و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.

50 _ (الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات طوبی لهم و حسن مآب) (رعد / 29)

(آن هایی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، پاکیزه ترین (زندگی) نصیبشان است و بهترین سرانجام ها برای آنهاست.)

«طوبی» درختی است که در خانه ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام ریشه دارد. و شاخه های آن بر سر مؤمنین سایه افکنده است.(4)

همه ی پاکی ها و خیرات، درگرو پیوند با رهبران آسمانی است. وقتی کوته فکران به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم انتقاد کردند که چرا این همه فاطمه زهرا علیها السلام را می بوسی؟ آن حضرت فرمود: مرا در شب معراج به بهشت بردند، در آنجا من از میوی

ص:30

درخت طوبی خوردم و وجود فاطمه از آن نشأت گرفت و پدید آمد. از این رو من هرگاه مشتاق بوی بهشت می شوم، دخترم فاطمه را می بویم.(1)

ابن عباس می گوید: طوبی نام درختی است در بهشت که آن درخت در سرای علی بن ابیطالب علیه السلام ریشه دارد. و در هر خانه ای از منازل مؤمنان، شاخه ای از آن درخت هست.(2)

51 _ (و یقول الذین کفروا لست مرسلا قل کفی باللّه شهیدآ بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب) (رعد / 43)

(آنها که کافر شدند، می گویند: «تو پیامبر نیستی». بگو کافی است که خداوند و کسی که علم کتاب (و آگاهی قرآن) نزد اوست، میان من و شما گواه باشند.)

میبدی و آلوسی ذیل آیه آورده اند. کسی که علم کتاب نزد اوست، علی بن ابیطالب علیه السلام است و مراد از کتاب، قرآن کریم است.

امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: کسی که علم کتاب نزد اوست، فردی به غیر از علی بن ابیطالب نمی باشد. این موضوع را محمد بن حنفیه نیز ذکر کرده است.(3)

در تعبیر دیگر آورده اند: یکی از اطرافیان حضرت سلیمان علیه السلام که مقداری از علم کتاب را داشت، توانست در زمانی کوتاه، چشم بر هم زدن، تخت ملکه ی سبا را در پیش روی آن حضرت حاضر کند. پس اگر کسی تمام علم کتاب را داشته باشد، چه قدرتی در اختیار دارد؟ مطابق روایات، مراد از کسی که علم همه ی کتاب را دارد، حضرت علی و اهل بیت علیهم السلام است.(4)

خداوند در این آیه، با ذکر تمثیلی کلمه طیبه را شرح می دهد: منظور از کلمه ی طیبه، کلمه ی توحید است. «طیبه» نامیده شده، چون پاک است و دارنده اش را به خیر و برکت و نیکی رهنمون می شود. این کلمه ی طیبه، چون درختی است مصفّی که ریشه اش در زمین رسوخ کرده و شاخه ها و میوه هایش به آسمان بالا رفته است.(1)

صاحب تفسیر المیزان در بحث روایتی خود درباره ی شجره طیبه می نویسد: خاندان نبوت و پیروانش، از مصادیق شجره ی طیّبه است که در بعضی روایات، اصل را رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گرفته اند و فرع علی علیه السلام و شاخه ها امامان و میوه علم ایشان، و برگ پیروانند.(2)

شیخ طبرسی از قول ابن عباس می نویسد: حضرت جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: تو همان درختی و علی شاخه ی آن و فاطمه برگ آن است و امام حسن و امام حسین : میوه های آن اند.(3)

55 _ (و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون) (نحل / 43)

(و پیش از تو، غیر رجال مؤیّد به وحی خود کسی را به رسالت نفرستادیم اگر نمی دانید از اهل ذکر سؤال کنید.)

_ از ابوجعفر درخصوص این آیه:

مراد از بیان آن حضرت درخصوص نحن اهل الذکر را بطور صحیح امت دانسته اند چرا که این امت اعم از امم گذشته بوده و علماء اهل بیت رسول اللّه علیهم السلام از بهترین علماء می باشند مادامی که بر سنت مستقیم بوده باشند.

نظیر ابن عباس و علی و دو فرزند ایشان جعفر و باقر، و نظیر ایشان از کسانی که تمسک به ریسمان محکم الهی زده و در صراط مستقیم قرار گرفته، و حق هر صاحب حقی را به خوبی شناخته، و نازل می شود بر هر مقامی و منزلتی که خدا و رسول بر او عطا نموده و دلهای بندگان مؤمن خود را معطوف به ایشان می گرداند.(1)

را سلام می رساند و می فرماید :

مؤمنین را که عمل صالح داشته اند و به تو و اهل بیت تو مؤمن بوده اند، به بهشت بشارت بده، زیرا ایشان را نزد من جزایی بسیار نیکوست و به زودی به بهشت وارد خواهند شد.

همچنین آن حضرت از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده اند که بهشت بر کسانی که به اهل بیت من ستم کردند و با آنان به جنگ برخاستند و همچنین بر کسانی که ستمکاران را یاری کردند و اهل بیت مرا ناسزا گفتند حرام گشته است. اینان هیچ نصیبی از خیر در آخرت ندارند، خداوند در قیامت با ایشان صحبتی ندارد، به آنان نظر رحمتی نخواهد کرد، از آلودگی به گناه پاکشان ننماید و برای آنان عذابی دردناک خواهد بود.(1)

59 _ (و لقد صرّفنا للنّاس فی هذا القرآن من کل مثل فابی اکثر النّاس الّا کفورآ) (اسراء / 89)

(ما در این قرآن، برای مردم از هر چیز نمونه ای آوردیم (و همه ی معارف در آن جمع است)، اما بیشتر مردم (در برابر آن) کاری جز انکار نکردند.)

_ محمدبن العباس از امام باقر علیه السلام روایت کرده که این آیه درباره ولایت علی علیه السلام نازل گردیده است. «فابی اکثر الناس» یعنی امتناع و خودداریِ بیشتر مردم از پذیرش ولایت علی علیه السلام .(2)

شده که این آیه درباره ی علی بن ابی طالب علیه السلام نازل گردیده است و مؤمنی نیست که در دل او دوستی و حب علی علیه السلام نباشد.

امام صادق علیه السلام سبب نزول آیه را چنین فرمودند: روزی علی علیه السلام مقابل پیامبر نشسته بود. پیامبر فرمودند: یا علی بگو : «اللهم اجعل لی فی قلوب المؤمنین ودّآ» یعنی: خدایا محبت و دوستی مرا در قلوب مؤمنین قرار بده، سپس این آیه نازل گردید.(1)

ابن عباس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دست من و دست علی بن ابیطالب علیه السلام راگرفت وچهار رکعت نمازبجای آورد.سپس دست خود را به طرف آسمان بلند کرد وگفت: خدایاموسی از تو تقاضا کرد و گفت : «ربّ اشرح لی صدری ویسّرلی امری، واحلل عقدة من لسانی،یفقهوا قولی، واجعل لی وزیرآ من اهلی، هارون اخی،اشدد به ازری» (2)  من هم تقاضا را از تو دارم و می خواهم که علی را وزیر من   

قرار دهی.

ابن عباس گوید: شنیدم که منادی ندا کرد و گفت: یا احمد! آنچه خواستی به تو بخشیدم. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: یا ابا الحسن! دست خود را به طرف آسمان بلند کن و خدای خود را بخوان و من از خدای خود خواهم خواست که درخواستهای تو را برآورد. سپس علی دستهای خود را به طرف آسمان بلند کرد و گفت: «اللهم اجعل لی عندک عهدآ و اجعل لی عندک ودآ.» سپس این آیه نازل گردید.(3)

_ در روایت آمده است: پس از نزول این آیه، رسول خدا هر روز صبح به درب منزل علی و فاطمه می رفته و می فرمودند : «الصلاة» و این عمل را یکماه تمام انجام می دادند. آلوسی نیز ضمن روایت مذکور، مراد آن را اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ذکر می کند.(1)

67_ (الذین اخرجوا من دیارهم بغیر حق الّا ان یقولوا ربّنا الله) (حج / 40)

(همان ها که از خانه و شهر خود، به ناحق رانده شدند، تنها به این دلیل که می گفتند: «پروردگار ما خدای یکتاست» و...)

ثقة الاسلام کلینی روایت می کند که امام باقر علیه السلام فرمود: این آیه درباره ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام و جعفربن ابیطالب و حمزه نازل شده و از آنها به حسین بن علی علیه السلام کشانیده شد.(1)

68_ (الذین ان مَکَنّاهُمْ فی الارض اقاموا الصلوة و آتوا الزکوة...)(حج / 41)

(همان کسانی که اگر در زمین به آنها قدرت بخشیم، نماز را برپا می دارند، و زکات می دهند و...)

امام کاظم علیه السلام فرمودند: روزی نزد پدرم در مسجد نشسته بودم. مردی آمد و مقابل پدرم ایستاد و گفت: یابن رسول اللّه! به این آیه از قرآن توجّه کردم و از جابربن یزید پرسیدم، به من راهنمایی کرد که خدمت شما برسم و از شما بپرسم. حضرت فرمودند: این آیه در باره ی ما اهل البیت نازل گردیده است.(2)

69_ (و الذین هاجروا فی سبیل اللّه ثم قتلوا او ماتوا لیرزقنّهم الله رزقآ حسنا و ان الله لهو خیرالرازقین)

(حج / 58)

(و کسانی که در راه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به مرگ طبیعی از دنیا رفتند، خداوند به آنها روزی نیکو می دهد، که او بهترین روزی دهندگان است.)

امام صادق علیه السلام فرمودند: این آیه درباره ی امیرالمؤمنین علی علیه السلام نازل گردیده است.(3)

70_ (و اذا تتلی علیهم آیاتنا بینات تعرف فی وجوه الذین کفروا المنکر) (حج / 72)

(و هنگامی که آیات روشن ما بر آنان خوانده می شود، چهره ی کافران را زشت و درهم می بینی.)

امام صادق علیه السلام فرمود: زمانی که آیه ای نازل می گردید که فضیلت علی علیه السلام را بیان می داشت و اطاعت و پیروی از آن بزرگوار در آن آیات فرض و واجب می گردید، گروهی از افراد را خوش نمی آمد و از روی رشک و حسد و خشم، منکر آن می گردیدند. این آیه در همین زمینه نازل گردید.(4)

اولئک هم الوارثون * الّذین یرثون الفردوس هم فیها خالدون) (مؤمنون / 11 _ 1 )

(به راستی اهل ایمان به رستگاری رسیدند؛ آنانی که در نماز خود، خاضع و خاشع اند؛ آنان که از سخنان بیهوده و باطل روی می گردانند؛ آنانی که زکوة می دهند؛ آنان که فروج خود را (از حرام) نگاه می دارند... ؛ آنانی که نسبت به امانت ها و پیمان های خود وفادارند؛ کسانی که در برپاداشتن نماز می کوشند. این چنین کسانی وارث (مقام عالی) هستند، بهشت فردوس را ارث می برند و در آن جاودانه اند.)

_ امام کاظم علیه السلام فرمود: این آیات درباره ی رسول خدا، امیرالمؤمنین، فاطمه، حسن و حسین :نازل گردیده است.(1)

72_ (فمن ثقلت موازینه فاولئک هم المفلحون)

(مومنون / 102)

(کسانی که وزنه ی اعمالشان سنگین است، همانان رستگارانند.)

امام باقر علیه السلام فرمودند: این آیه درباره ی ما اهل البیت نازل گردیده است.(2)

و مصباح روح مقدّس اوست که دارای جمیع کمالات است و مظهر جمیع صفات.

(المصباح فی زجاجة) زجاجه شیشه و لوله ی لامپ است که نور از داخل او ظاهر می شود لذا امیرالمؤمنین علیه السلام که تمام علم وکمالات نبوی از او ظاهر می شود مصداق آن است که پیغمبر فرمودند: (أنا مدینة العلم و علی بابها)، علی علیه السلام نفس نفیس پیغمبر است و جمیع کمالات او را جز مقام نبوّت دارد.

(الزجاجة کأنّها کوکب دری) مِثْل ستاره روشن و تلألو دارد.

(یوقد من شجرة مبارکة زیتونه) شجره ی مبارکه وجود مبارک حضرت ابراهیم علیه السلام که انبیاء و بالاخص نبی اکرم و اوصیاء او از این شجره هستند و برکات الهیه تا قیامت از این شجره است.

(یکاد زیتها یضیء) زیت، علوم پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و کمالات اوست که تا دامنه ی قیامت روشن است و خاموش شدنی نیست.

(و لو لم تمسه نار) احتیاج به اسباب و روشن کردن ندارد، خاموش نمی شود تا احتیاج به روشن کردن داشته باشد.

(نور علی نور) وصیی بعد وصیی، امام بعد از امام، که از زمان آدم تا دامنه ی قیامت زمین خالی از حجّت نبوده و نیست.(1)

(اللهُ نور السماوات و الارض مثل نور کمشکوة) (حضرت زهرا علیها السلام )

فیها مصباح (امام حسن علیه السلام ) المصباح (امام حسین علیه السلام ) فی زجاجة (امام سجّاد علیه السلام ) الزجاجة (امام محمّد باقر علیه السلام ) کوکب (امام صادق علیه السلام ) دری یوقد من شجرة مبارکة زیتونه (امام موسی کاظم) لا شرقیه و لا غربیه یکاد زیتها (امام رضا علیه السلام ) یضیء و لو لم  تمسه نار) (امام جواد علیه السلام ) نور (امام هادی علیه السلام ) علی نور (امام حسن عسگری علیه السلام ) یهدی الله لنوره (امام زمان علیه السلام ) من یشاء و یضرب الله الامثال للناس و الله لکل شیء علیم (نور / 35)

مثل نوره (حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ) کمشکوة فیها مصباح (مثل آن حضرت (پیغمبر) علی علیه السلام است.

74_ (فی بیوت اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسمه، یسبح له فیها بالغدوِّ و الآصال.) (نور / 36)

((این چراغ پرفروغ) در خانه هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهای آن را بالا برند خانه هایی که نام خدا در آنها برده می شود، و صبح و شام در آن جا تسبیح او را می گویند.)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را تلاوت کرد. شخصی برخاست و از آن حضرت پرسید: کدامین خانه ها منظور نظر می باشد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خانه های پیامبران.

پس از آن ابوبکر پرسید: ای رسول خدا! آیا خانه ی علی و فاطمه نیز از جمله ی آن خانه هاست؟ پیامبر در پاسخ فرمودند : بلی، از برترین آن خانه هاست.(2)

ص:39

75_ (وعداللّه الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم، و لیمکّنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم، و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم امنا یعبدوننی لا یشرکون بی شیئآ. و من کفر بعد ذلک فاولئک هم الفاسقون) (نور / 55)

(خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده می دهد.که آنها را در زمین جانشین گرداند، چنان که پیشینیان آنان (نیکان گذشته) را جانشین گردانید. و دینشان را که برایشان پسندیده، برای آنها استوار دارد، و آنها را پس از ناامنی به امنیت برساند، به گونه ای که مرا بپرستند و (به دلیل خوف از مخالفان) چیزی را با من شریک نگیرند. و کسانی که پس از این همه نعمت، کفران کنند، به راستی فاسق اند.)

عبداللّه بن سنان از امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه پرسید. امام علیه السلام فرمودند: درباره ی علی بن ابیطالب و ائمه اطهار از فرزندان او و نیز امام قائم نازل گردیده است.(1)  صلوات الله علیهم

اجمعین.

ابن سیرین گوید: این آیه درباره ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی مرتضی علیه السلام نازل گردید؛ زیرا رسول خدا دختر خود فاطمه زهرا علیها السلام را برای علی تزویج فرمود. و اگر علی بن ابیطالب علیه السلام نمی بود، هر آینه کفو و همسری برای فاطمه وجود نداشت.(1)

ابن عباس گوید: این آیه درباره ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی مرتضی علیه السلام نازل شد، زیرا پیامبر خود فاطمه را برای علی _ که پسر عمّ وی بود _ تزویج فرمود که در عین نسبت خویشاوندی، داماد پیامبر هم گردید.(2)

_ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تا سه سال مردم را به صورت مخفیانه فرا می خواند. اما به دنبال نزول آیه: «و انذر عشیرتک الاقربین»، حضرتش مأمور شد که دعوت خود را علنی سازد و در این راه، از خویشان و نزدیکان خود آغاز کرد به همین منظور، خویشان خود را به میهمانی فرا خواند، و پس از چند جلسه پذیرایی، دعوت خود را با آنان در میان گذاشت.

بستگان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روی برگرداندند امّا علی علیه السلام _ که از همه کوچکتر بود _ به پا خاست و فرمود: ای پیامبر خدا! من یار و وزیر شما در این کار خواهم بود.

پیامبر خطاب به آن جمع فرمود: این شخص برادر من، وصی من و خلیفه ی من در بین شماست. سخن او را بشنوید و از او اطاعت کنید.(1)

هرکسی بخواهد با من درباره محمد پیامبر اسلام 6 و کتاب آسمانی او قرآن محاجّه کند و بپرسد، من از همه مردم نسبت به رسول خدا و قرآن برتر و سزاوارترم و پاسخ او را خواهم گفت.

سپس امام فرمود به خدا قسم اوست مضطرّی که گوید : «امّن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء و یجعلکم خلفاء الارض. و این آیه درباره ی او نازل گردیده است.»(1)

82 _ (من جاء بالحسنة فله خیر منها و هم من فزع یومئذ آمنون * و من جاء بالسیّئه فکُبَّت وجوههم فی النّار، هل تجزون الّا ما کنتم تعملون.) (نمل / 90 _ 89)

(کسانی که کار نیکی انجام دهند، پاداشی بهتر از آن خواهند داشت و آنان از وحشت آن روز (قیامت) در امانند. و آنها که اعمال بدی انجام دهند، به صورت در آتش افکنده می شوند، آیا جزایی جز آنچه عمل می کردید، خواهید داشت؟)

ابوعبداللّه جدلی گفت: بر علی بن ابیطالب علیه السلام وارد شدم. آن حضرت فرمود: ای ابوعبداللّه! آیا خبر دهم تو را نسبت به حسنه ای که هرکس آن را انجام دهد، داخل بهشت شود؟ و نیز نسبت به سیئه ای که هرکس انجامش دهد، خداوند او را وارد آتش کند و هیچ عملی را از او نمی پذیرد؟

گفتم: بلی یا علی. حضرتش فرمودند :

حَسنه، حُبّ نسبت به ما (اهل بیت علیهم السلام) و سَیئه، بُغض نسبت به ما می باشد.(2)

نمود، همانند شتری که در آغاز بچه خود را شیر نمی دهد و لگد می پراند، ولی سرانجام به وی میل و عطوفت می کند.(1)

ایمان خود را خالص برای خداوند قرار داد، در حالتی که نیکوکار بوده است.(1)

ابیطالب علیه السلام می باشد.(1)

حضرت علی علیه السلام فرمود: «این آیه درباره ی ما نازل شده است و به خدا سوگند من منتظر بودم».

انتظار در وصف ایشان نشان از کمال اشتیاق به سوی شهادت است.(2)

92 _ (وَ رَدَّ اللّه الّذین کفروا بغیظهم لم ینالوا خیرآ و کفی اللّه المؤمنین القتال و کان اللّه قویآ عزیزآ)

(احزاب / 25)

(و خدا کافران را با دلی پر از خشم بازگرداند، بی آنکه نتیجه ای نیکو از کار خود گرفته باشند، و خداوند (در این میدان) مؤمنان را از جنگ بی نیاز ساخت (و پیروزی را نصیبشان کرد) و خدا قوی و شکست ناپذیر است.)

در ذیل «و کفی اللّه المؤمنین القتال...» آمده است که منظور از آن کشته شدن عمر و بن عبدود توسط حضرت علی علیه السلام می باشد.(3)

93_ (انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرآ.)(احزاب / 33)

(همانا خداوند اراده کرده است تا هرگونه ناپاکی را از شما اهل بیت و خاندان نبوت دور کند و کاملا شما را از هر عیب پاک و منزّه سازد.)

در این آیه بحث از اعمال اراده ی خداوند درباره ی گروه خاصی به نام اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است که مصادیق اهل بیت علیهم السلام در زمان نزول آیه جز علی، فاطمه، حسن و حسین: نبوده اند.

این آیه بدون هیچ تردیدی اثبات کننده ی عصمت برای اهل بیت است. ضمن اینکه تعبیر «رجس» در آیه به معنای آلودگی فکری و روحی است نه آلودگی جسمی و ظاهری چرا که پاک کردن آلودگی جسمی توسط هر شخصی امکان پذیر است و نیاز به اراده ی خداوند آن هم با قید انحصاری «انّما» ندارد.(4)

94_ (ان اللّه و ملائکة یصلّون علی النّبی یا ایّها الّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیمآ) (احزاب/ 56)

(خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملا تسلیم (فرمان او) باشید.)

بر مسلمانان امر و لازم شده است که بر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم صلوات بفرستند. پیامبر ذیل آیه فرموده اند: بر من «درود

ص:46

ناقص» نفرستید. و در توضیح آن فرمودند: «درود ناقص» آن است که بر من تنها _ بدون یاد از اهل بیت من _ صلوات بفرستید.(1)

از ابن عباس درخصوص این آیه نقل شده است که منظور از آن، ولایت علی می باشد.از ابوسعید خدری نیز درخصوص این آیه نقل شده که مراد از آن عقاید و اعمال و در رأس آن توحید (لا اله الا الله) و ولایت علی علیه السلام می باشد.(1)

98_ (سلام علی آل یاسین) (صافات / 130)

(سلام بر آل پیغمبر.)(2)

از ابن عباس درخصوص آیه «سلام علی آل یاسین» روایت نقل شده است که: «نحن آل محمد آل یاسین» و مراد از آل یاسین، آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است و یاسین یکی از نام های پیغمبر است.(3)

یکی از خصائص قرآن، توجه به اعتبار و احترام مخصوص انبیاء عظام است؛ لذا از جمله می فرماید: «سلام علی نوح فی العالمین»؛ «سلام علی ابراهیم»، «سلام علی موسی و هارون»، «سلام علی المرسلین» (سوره صافات آیات 78، 109،...، 181). در همین حال، پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم را «یس» نامید و بر خاندان حضرتش درود فرستاد.

این آیه رسیدم، به من گفت: ای محمد! صبر کن. من هم توقف کردم. ارزق افزود : این سوره را بر اعمش(1)  قرائت کردم: چون به این آیه رسیدم به من  

گفت: ای یوسف! آیا می دانی این آیه درباره چه کسی نازل شده است؟ گفتم: خدا بهتر می داند. گفت: درباره ی علی بن ابیطالب نازل گردیده و خداوند می فرماید ما به وسیله ی علی انتقام خواهیم گرفت.(2)

104_ (ام ابرموا امرآ فانّا مبرمون.)(3)  (زخرف / 79)

(بلکه آن ها تصمیم محکم (بر توطئه) گرفتند، ما نیز اراده ی محکمی (درباره ی آنان) داریم.)

امام صادق علیه السلام درباره ی این آیه و آیه بعدی فرمود: «درباره اهل البیت علیهم السلام نازل گردیده است.

بریدة الاسلمی گفت: پیامبربه بعضی ازاصحاب فرمود : برای علی به عنوان امیرمؤمنان درود فرستید وسلام کنید. مردی از آن میان برخاست و گفت: نه، به خدا سوگند هرگز نبوت و امامت در یک خانواده جمع نشود. سپس این آیه و آیه بعد نازل گردید.

عبداللّه بن عباس گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی امامت علی علیه السلام و ولایت او، دو بار از مردم میثاق و عهد و پیمان گرفت؛ یک بار به آنان فرمود: آیا می دانید ولیّ شما کیست؟ گفتند: خدا و رسول او بهتر می داند. پیامبر فرمود: ولیّ شما صالح المؤمنین است و با دست اشاره به علی بن ابیطالب فرمود. بار دوم روز غدیر خم بوده است که فرمود :

«من کنت مولاه فهذا علی مولاه».

اما عده ای (منافق) در دل های خویش عهد بستند که این موضوع مهمّ و خطیر را به خانواده ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم واگذار نکنند و مانع ولایت و امامت علی علیه السلام شوند. خداوند، رسول خویش را از این نیات پلید و سرّ آنان مطلع فرمود. آنگاه این آیه و آیه بعد نازل گردید.(4)

امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی فاطمه علیها السلام به حسین علیه السلام حامله گردید؛ جبرئیل نزد رسول خدا آمد و گفت: یا رسول اللّه! فاطمه صاحب پسری خواهد گردید که بعدها به دست امت تو کشته خواهد شد. براساس همین اطلاع، فاطمه علیها السلام در حین بارداری و وضع حمل همواره در حالت ناراحتی و نگرانی بود. برای همین منظور و حالت، این آیه نازل شد.(1)

_ این آیه درباره ی اهل حدیبیه نازل گردیده است. جابر گوید: ما، در روز حدیبیه چهارصد نفر بودیم. پیامبر فرمود: شما امروز از بهترین افراد روی زمین هستید. ما آن روز در زیر آن درخت با رسول خدا بیعت کرده بودیم که تا پای جان و تا سرحد مرگ با او باشیم. سزاوارترین فرد درباره ی مدلول این آیه علی بن ابی طالب است؛ زیرا پس از آن، جنگ خیبر پیش آمد که با دست توانای علی علیه السلام فتح و پیروزی نصیب مسلمانان گردید.(1)

که در گذشته به آنها کتاب آسمانی داده شد، سپس زمانی طولانی بر آن ها گذشت و قلبهایشان قساوت پیدا کرد؟ و بسیاری از آن ها گنهکارند. بدانید که خداوند، زمین را پس از مرگ آن حیات می بخشد... .)

امام صادق علیه السلام می فرماید: این قسمت از آیه (و لایکونوا کالذین اوتوا الکتاب من قبل فطال علیهم الامد) مربوط به اهل زمان غیبت امام قائم علیه السلام است. «امد»، یعنی دوری زمان غیبت و روزهای آن. و بعد از غیبت طولانی، در عصر ظهور، زمین به وسیله ی عدالت مهدی (عج) زنده شود بعد از آن که با جور مرده باشد.(1)

116_ (ما اصاب من مصیبة فی الارض ولا فی انفسکم الّا فی کتاب... ؛ لکیلا تاسوا علی مافاتکم ولا تفرحوا بما آتاکم...) (حدید / 23 _ 22)

(هیچ مصیبتی (ناخواسته) در زمین و در وجودتان روی نمی دهد، مگر آن که در کتاب (قضا) نوشته شده است... به خاطر آن که برای آنچه از دست داده اید تأسف نخورید، و برای آنچه به دست می آورید شادمان نباشید...)

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که سرِ مبارک حسین بن علی علیه السلام را نزد یزید بن معاویه آوردند، علی بن الحسین علیه السلام و دختران امیرالمؤمنین را نیز به بارگاه یزد بردند، در حالی که دست و کتف علی بن الحسین علیه السلام به غل و زنجیر بسته بود. یزید، به عنوان شماتت به علی بن الحسین علیه السلام رو کرد و گفت: شکر و سپاس خدایی را که پدر ترا به قتل رسانید. زین العابدین علیه السلام در پاسخ او فرمود: لعنت خدا بر کسانی باد که چنین قتل ناروایی را مرتکب شدند.

سپس یزید این آیه را خواند: «ما اصابکم من مصیبة فبما کسبت ایدیکم»، یعنی آن چه رنج و مصیبت به شما رسد، پیامد اعمالی است که انجام داده اید. علی بن الحسین علیه السلام فرمود: ای یزید! این آیه درباره ی ما نازل نشده، بلکه این آیات (ما اصاب... آتاکم) درباره ی ما نازل شده است. امام سجاد علیه السلام پس از تلاوت آیات، فرمود: زیرا ما از کسانی هستیم که اگر چیزی از ما در این دنیا از دست برود، دلتنگ و آزرده خاطر نمی شویم. و اگر اقبال و خوبی به ما برسد، دلخوش و فریفته نگردیم.(2)

من یک دینار داشتم، آن را به ده درهم تبدیل کردم(1)  و هر زمان می خواستم

با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نجوا کنم، درهمی را صدقه می دادم.(2)

صورت های آنها از شدت خشم و غضب، سیاه می شود.(1)

121_ (قل أرأیتم ان اصبح مآؤکم غورآ فمن یاتیکم بماءٍ معین) (ملک / 30)

((ای پیامبر) بگو: «به من خبر دهید اگر در یک صبحگاهان ببینند آب های (سرزمین) شما که مایه ی حیات شماست در زمین فرو رود، چه کسی می تواند آب جاری و گوارا در دسترس شما قرار دهد؟!)

_ در روایاتی که از ائمه اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده، آیه ی اخیر به ظهور حضرت مهدی علیه السلام و عدل جهان گستر او تفسیر شده است؛ از جمله در حدیثی از امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه می خوانیم:

«نزلت فی الامام القائم علیه السلام بقول ان اصبح امامکم غائبآ عنکم لا تدرون این هو؟ فمن یأتیکم بامام ظاهر یأتیکم باخبار السموات و الارض، و حلال اللّه و حرامه، ثم قال: واللّه ما جاء تأویل هذه الایة، ولا بدّ ان یحییء تأویلها.

یعنی: «این آیه درباره امامی نازل شده است که قیام به عدل الهی می کند.

اگر امامتان از شما پنهان گردد و نمی دانید کجاست؟ چه کسی برای شما امامی می فرستد که اخبار آسمان ها و زمین و حلال و حرام خدا را برای شما شرح دهد.» سپس حضرت فرمودند: به خدا سوگند تأویل این آیه هنوز نیامده است و به یقین تأویل آیه خواهد آمد.(2)

روایات در این زمینه فراوان است و باید توجه داشت که همه از بابت تطبیق است و به تعبیر دیگر ظاهر آیه مربوط به آب جاری است که مایه ی حیات موجودات زنده است و باطن آیه مربوط به وجود امام و علم و عدالت جهان گستر اوست که آن نیز مایه حیات جامعه ی انسانی است.(3)

به هدایت الهی، علی علیه السلام و عظمت او را می شناسی.(1)

خود دعوت نمودی آن را نیز نپذیرفتیم؛ و بعد به ما گفتی نماز بخوانیم و روزه بگیریم آن را هم انجام دادیم؛ و بعد به ما گفتی به حج بپردازیم آن را نیز انجام دادیم؛ الان به ما می گویی که علی بن ابی طالب را بر ما ولی قرار دادی. آیا این گفتار از جانب خودت است یا خدای تو؟ پیامبر فرمود: مقام ولایت علی از جانب پروردگار است و این جواب را سه بار تکرار فرمود. در مقابل این کلام حارث بن نعمان الفهری به خشم و غصب افتاد و گفت : خدایا اگر این گفتار محمد راست باشد از آسمان بر سر ما سنگی بباران و عذاب خود را بر ما برسان و اگر دروغ باشد عذاب خود را بر او نازل گردان و بعد سوار ناقه شد و به راه افتاد. سپس سنگی بر سر او فروافتاد و در دم جان سپرد و این آیه و آیات 2 و 3 سوره نازل گردید.(1)

و یتیمآ و اسیرآ * انّما نطعمکم لوجه اللّه لا نرید منکم جزاءٌ و لا شکورآ) (انسان / 9 _ 5)

(به یقین ابرار و (نیکان) از جامی می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است. از چشمه ای که بندگان خاص خدا از آن می نوشند. آن ها به نذر خود وفا می کنند... و غذای خود را با این که به آن علاقه و (نیاز) دارند برای رضا و دوستی خدا به مسکین و یتیم و اسیر می دهند. (می گویند) ما شما را به خاطر خدا اطعام می کنیم و هیچ پاداشی و سپاسی از شما نمی خواهیم.)

_ ابرار کسانی هستند که عمل خیر را به خاطر ایمان به خدا و رسول او و روز جزا انجام می دهند، زیرا ایمانشان ایمان رشد و بصیرت است. مفسرین خاصه و عامه روایت کنند که این آیات درباره ی علی و فاطمه و حسن و حسین :نازل گردیده است زیرا آنان مسکین و یتیم و اسیر را در سه شب با غذای افطاری خود سیر کردند و خود گرسنه ماندند. خداوند با این آیات آن ها را ستایش فرمود و این سوره را به خاطر آن ها نازل گردانید.(1)

129_ (انّ هذه تذکرة فمن شاء اتّخذ الی ربه سبیلا)(انسان / 29)

(این یک تذکّر و یادآوری است، و هرکس بخواهد (با استفاده از آن) راهی به سوی پروردگارش برمی گزیند.)

در روایت از معصوم علیه السلام در مورد «انّ هذه تذکرة» نقل شده است که منظور ولایت است که به وسیله ی آن راه حرکت به سوی پروردگار هموار می شود.(2)

130_ (یدخل من یشاء فی رحمته و الظّالمین اعدّ لهم عذابآ الیمآ) (انسان / 31)

(هرکس را بخواهد (و شایسته بداند) در دریای رحمت خود وارد می کند، و برای ظالمان عذاب دردناکی آماده ساخته است.)

در مورد آیه مزبور از معصوم سؤال شد. فرمودند: رحمت الهی «ولایت ما» است که خدا هرکس را بخواهد در این ولایت داخل می نماید.(3)  همچنین فرمودند: کسانی که از رحمت الهی و

ولایت الهی دور می شوند، به خود ظلم می کنند و جزای آن نیز عذاب دردناک آخرت می باشد.

خندیدند و مسخره کردند و گفتند این شخص برادر محمد است. سپس این آیه نازل گردید.(1)

هروقت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی علیه السلام را می دید می فرمود : خیرالبریه آمد و چون آیه ی فوق نازل شد فرمود: یا علی! مراد از آیه تو هستی و شیعیانت، وعده گاه تو و آن ها فردای قیامت کنار حوض کوثر است.(1)

هشام است. همچنین در تفسیر آیه ی (الّا الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات) گفت : منظور علی و سلمان می باشند.(1)

در تفسیرقمی به سند خود از عبد الرحمان بن کثیر از امام صادق علیه السلام درتفسیرآیات سوره مزبور،مراد ازایمان،ایمان به ولایت علی علیه السلام وفرزندان معصوم او ومرادازتوصیه به حق، توصیه فرزندان ونسل های خویش به این ولایت تفسیر شده است.(2)

ازعکرمه ازابن عبّاس نقل شده است که آن چه درقرآن با عبارت(الّذین آمنواوعملوا الصالحات)آمده،جزاین که علی علیه السلام امیر ایمان آورندگان و شریف ترین آن هاست منظور نیست و خداوند ملامت کرده کسی را که علی علیه السلام را یاد کند جز به خوبی.(3)

ابن عبّاس می گوید: برای امیرالمؤمنین علی علیه السلام 18 منقبت و فضیلت وجود دارد که تنها یکی از آن ها در نجات و رستگاری او کافی بود. در روایات دیگر آمده است که علی را 18 منقبت بود و هیچ کس دیگر از این امّت دارای مناقب او نبود.(4)

(و من النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه و اللّه رءوف بالعباد) (بقره / 207)

(بعضی از مردم جان خود را به خاطر خشنودی خدا عرضه می کنند (می فروشند) و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.)

عزّت من بروید و بر او موکّل باشید و دشمن را از او دفع کنید.

آن دو آمدند و بر بالین علی علیه السلام نشستند و گفتند :

بخّ بخّ یابن ابی طالب هیّئآ لک یا بن ابی طالب سبقت الملائکة المقربین.(1)

تبریک تبریک و گوارا باد بر تو ای پسر ابی طالب که بر ملائکه ی مقرّب الهی سبقت گرفتی.

سید قطب تنها شأن نزول آیه را «صُهَیْب بن سنان» رومی می داند و اشاره ای به خوابیدن امیرالمؤمنین در جای پیغمبر نمی کند.

المنار هم از بحث در شأن نزول صرف نظر کرده است.

فخررازی روایت ارزنده ای در خوابیدن علی علیه السلام در فراش نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آورده است.(1)  ولی با لطایفی سعی دارد این روایت  

را که حاکی از شأن نزول آیه کریمه است، نادیده انگارد. وی برای فرار از حقیقت و اثبات تطبیق آیه با سرگذشت «صُهیب  به معنی «اشتراء یا خریدن »(2)  و کسی که برای کسب رضای پروردگار

اقدامی می کند، جان خود را از آتش خریده است! و نتیجه گیری می کند که آیه منطبق با عمل «صُهیب» است زیرا او برای فرار از چنگ مکّیان و پیوستن به صف مسلمانان و نبی اکرم و رفتن به مدینه، تمام اموال خود را داد. پس او مال داد و پیوستن به پیغمبر گرامی را خریداری کرد.

4 _ آیه ی چهارم آیه ی مورد بحث است که معنی آن بر همین سیاق مشخص است.

کاری که امیرالمؤمنین علی علیه السلام انجام داد قابل انطباق بر فروش است که شأن نزول آیه است؛ امّا کار صهیب مسلمان، قابل انطباق بر خرید است که ارتباطی به آیه شریفه ندارد.

بنابراین شأن نزول آیه ی شریفه تنها داستان علی علیه السلام است که نقل شد، نه صهیب. این حقیقتی است که امثال سید قطب، محمد عبده و فخر رازی آن را نادیده می گیرند.

در اینجا مناسب است به نکته ای دیگر مرتبط با آیه مورد بحث و جریان های پس از آن اشاره نماییم:

پیروان مکتب خلفا وقتی قصد ذکر فضایل ابی بکر را دارند، یکی از موارد فضیلت را همنشینی ابوبکر با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در غار می دانند و عقیده دارند برای کسی این سعادت حاصل نشد که سه شب همراه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در غار باشد و خداوند نیز در قرآن می فرماید: (ما بر او (پیامبر) سکینه و آرامش نازل کردیم.)

باید از اینان پرسید: هرچند در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودن و از ایشان بهره معنوی بردن ارزش بسیاری دارد، امّا آیا خوابیدن در جای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و قرار گرفتن در مقابل خطرات بیشتر فضیلت داردیا دور بودن از دسترس دشمنان و در غاری استراحت کردن؟ نکته جالب این است که حضرت علی با اینکه از مکر دشمنان در امان نبود ولی با خیال آسوده در جای پیامبر آرمید و هیچ اثری از نگرانی و اضطراب در او وجود نداشت ؛ ولی ابوبکر در غار، در کنار وجود شریف رسول اللّه هم آرامش نداشت تا جائی که پیامبر به استناد آیه قرآن به ابوبکر فرمودند: «فانزل اللّه سکینة علیه...» که اکثر قریب به اتفاق مفسرین عقیده دارند که ضمیر (هُ) در (علیه) به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برمی گردد یعنی خداوند آرامش را بر پیامبرش نازل کرد؛ علت این امر هم آن است که کفّار مکه در صدد قتل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بودند و خداوند در حمایت از رسولش، سکینه و آرامش به قلب او داد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز به ابوبکر که از ترس جان به شدت نگران بود و بی تابی می کرد اطمینان داد که گزند و آسیبی به او نمی رسد.

پس، این چه افتخاری است که به ابوبکر نسبت می دهند، در حالی که خداوند به خوابیدن علی در بستر پیامبر بر فرشتگان مباهات کرد و آیه (و من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه و اللّه رؤف بالعباد) را در شأن او نازل کرد و در این هماهنگی برای حفظ جان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ایثار علی علیه السلام و قدردانی خداوند از او، اساسآ ابوبکر نقشی ندارد؛(1)  آن چنان که برخی می گوئید حضور ابوبکر در

کل ماجرا تصادفی بوده و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را برای جلوگیری از افشای هجرت، همراه خود برد.

به هر حال در این آیه، فروشنده انسانی بزرگوار است و خریدار خدا؛ و متاع، جان و بهای معامله، خشنودی پروردگار.

منظور حفظ دین خدا) برگزید تا همگان پی به افضلیت علی علیه السلام ببرند.

_ در جنگ تبوک نیز هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خواستند عازم جنگ شوند، مقام حکومت را به علی علیه السلام سپردند تا همگان بدانند پیامبر به دلیل شجاعت علی علیه السلام ، شبانگاه او را بر بسترش می خواباند و در روز به دلیل علم و شجاعت او، علی علیه السلام را نایب خود در تمام شئون می کند.

2 _ اگر خوب در ذات این عمل بنگریم، می بینیم که آرمیدن امیرالمؤمنین علی علیه السلام در لیلة المبیت نیز همچون ضربه وی در جنگ خندق افضل عبادات جنّ و انس است. زیرا نفس این عمل _ که منجر به حفظ جان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شد _ در حقیقت برای پیروزی اسلام و رونق دین خدا و گسترش آن را در تمام جهان زمینه سازی کرد. اگر عبادت تمام انس و جن در طول تاریخ را در یک کفه ترازو قرار دهیم و خوابیدن علی علیه السلام در لیلة المبیت را در کفه ی دیگر، باز عمل علی علیه السلام بر اعمال تمامی جن و انس برتری دارد.

علی علیه السلام همه وجودش برای خدا بود. اگر عبادت کرد «اللّه» بود و اگر جهاد کرد «فی اللّه» و اگر نان داد «لوجه اللّه» و اگر جان داد «ابتغاء مرضات اللّه» بود.

(فمن حاجّک فیه من بعد ما جاءَک من العلم فقل تعالواندع ابناءنا و ابناءکم و نساءنا و نساءکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنت اللّه علی الکاذبین)

(آل عمران / 61)

(هرگاه بعد ازعلم ودانشی که (درباره ی مسیح) به تو رسیده، (باز)کسانی باتو،به محاجه و ستیز برخیزند، به آنها بگو : «بیایید ما فرزندان خود رادعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت نمائیم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود، آنگاه مباهله کنیم، و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.)

پیامبر خود می فرماید :

(بگو بیائید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و خویشان نزدیک خودمان و خویشان نزدیک خودتان را بخوانیم آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا رابر دروغگویان قرار دهیم.) (1)

نصارای نجران دو نفر از بزرگان خود به نام های (عاقب) و (سید) و چند نفر دیگر را برای مباهله نزد رسول خدا فرستادند.

پیغمبر به قصد مباهله خارج شدند و همراهان ایشان علی علیه السلام ، فاطمه علیها السلام و حسن و حسین علیهما السلام بودند.

عاقب و سید چون نگاهشان به این جمع افتاد، گفتند: به خدا قسم این ها که ما می بینیم چهره هایی هستند که اگر بخواهند به قدرت الهی کوه ها را از بُن برکنند.(2)

آری با دیدن این قیافه های ملکوتی، از مباهله منصرف شدند و به مصالحه با پیغمبرصلی الله علیه و آله و سلمپرداختند.

بوده اند، زیرا مباهله جز در حال بلوغ جایز نیست و اصحاب ما به این آیه استدلال کرده اند که امیرالمؤمنین و فرزندان ایشان به دو جهت افضل صحابه بوده اند:

الف _ موضوع مباهله شاهدی بر تشخیص اهل حق از اهل باطل بود و این تنها با کسی انجام می شود که باطنش مورد اطمینان، عقیده اش خالص و صحیح، و برترین مردم نزد خدا باشد.

ب _ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به امر الهی برای عینیت بخشیدن به آیه ی شریفه، مصداق ابناءنا را حسن و حسین دانست، و نیز برای نساءنا فاطمه علیها السلام و برای انفسنا، نفس خود و نفس علی را اراده کرد و او را همانند نفس خود قرار داد. شاید بگویند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حسن و حسین را با وجود این که غیربالغ و غیر مستحقّ بودند در مباهله وارد کرده است لذا افضل صحابه نبودند، در پاسخ باید گفت که آن دو، بالغ و مکلف بوده اند، چون بلوغ و کمال عقل نیاز به شرط حتمی سنّی ندارد، سخن گفتن عیسی علیه السلام در گهواره نشان داد که او مکلّف و عاقل بوده است. پس کوچکیِ سن آن ها مانع از معرفت و طاعت خدا نمی شود.(1)

گروه دوم _ در بعضی از تفاسیر اهل سنت سعی شده که موضوع مباهله به نحوی کتمان شود. مثلا سیوطی در تفسیر خود «الدّر المنثور» هیچ اشاره ای به واقعه مباهله نکرده است. درواقع این دسته از علمای اهل سنت با تغافل خویش، خواسته اند این حقیقت مهم تاریخی مربوط به فضیلت اهل بیت علیهم السلام را از صفحه ذهن تاریخ پاک نمایند.

گروه سوم _ گروه سوم از اهل سنت، ضمن نقل واقعه ی مباهله، به خدشه در آن و ایجاد شبهه به منظور تضعیف جایگاه والای اهل بیت علیهم السلام پرداخته اند که در ادامه به مواردی اشاره می شود و به اختصار به پاسخ گویی می پردازیم:

نویسنده ی تفسیر المنار می گوید: بر حسب روایات، انتخاب علی و فاطمه و دو فرزند آن ها از طرف نبی اکرم، بی تردید است؛ اما مصادر آن جز از طریق شیعه نیست. آیا کدام عرب می گوید کلمه ی (نساءنا) می تواند بر «بنت النبی» منطبق باشد؟ بویژه آنکه نبی اکرم در زمان وقوع مباهله همسرانی داشته است. آیا این کلمه ی جمع، قابل تطبیق بر یک فرد، آن هم دختر پیغمبر است؟ بالاتر از این ادعا، انطباق کلمه جمع «أنفسنا» بر علی علیه الرضوان است که یک نفر است.

در نقد و بررسی سخنان صاحب تفسیر المنار باید گفت:

اولا مباحث مقدّس احادیث شیعه به دور از پیرایه هایی است که در ذهن ایشان خلجان نموده است. احادیث شیعه در نهایت به ائمه اطهار علیهم السلام برمی گردد که با قطع نظر از درجه امامت که مورد اختلاف است، تمام امت اتفاق دارند که آن بزرگواران در جایگاه رفیع مرجعیت علمی قرار داشته اند و درواقع در مقام انتخاب، سخنان آن ها باید در صدر سخنان صحابه و تابعین باشد؛ چه رسد به این که استناد در ردّ و انکار امامان معصوم به امثال

ص:71

ابوهُریره های دروغ زن برسد. به علاوه آن که درباره ی آن بزرگواران، نصوص قطعی از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده که در منابع شیعه و سنّی آمده است. اگر فرمایشات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در نظر آوریم مبنی بر این که «حسن و حسین آقایان جوانان اهل بهشت هستند» و یا امام باقر علیه السلام «باقرالعلوم» یا «شکافنده ی علوم» است، بطلان مقایسه ی آن بزرگواران با یک محدّث آشکار می گردد. اگر به این مسأله توجّه نماییم که در میان هزاران شاگرد مکتب امام صادق علیه السلام ، برخی بزرگان اهل سنت نیز حضور داشته اند و آن ها در مختصر علوم دینی خود نیز وام دار علوم صادق آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم هستند، بی پایگی استدلال صاحب تفسیر المنار روشن می گردد.

ثانیآ ذکر مصادیق مباهله تنها به روایات و تاریخ نگاری شیعه محدود نیست و بزرگانی از اهل سنّت نیز به ذکر آن پرداخته اند که در صفحات پیشین به ذکر و معرّفی مواردی پرداختیم و اینک به دو مورد دیگر اشاره می نماییم:

1 _ حاکم در مستدرک می گوید: مراد از «انفسنا» در آیه مباهله علی بن ابیطالب و منظور از «انبائنا» حسنین و از «نسائنا» فاطمه است.

2 _ بیهقی نیز در کتاب دلایل النبوة خود، افراد انتخاب شده از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای مباهله را حسنین و فاطمه معرفی می کند.(1)

ثالثآ هیچیک از عالمان شیعه مفهوم «نسائنا» در آیه مباهله را فاطمه زهرا علیها السلام بنت النبی نگفته اند. و هیچیک انکار نکرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همسرانی داشته اند و نفرموده اند که همسران نمی توانند ذیل مفهوم کلمه نسائنا قرار بگیرند؛ بلکه آنچه مطرح است آن که مباهله بر پایه ی مبانی اعتقادی و در جایگاه حق و باطل و نمایش حق و اضمحلال باطل شکل می گیرد لذا مناسب ترین کسانی که می توانند در آن حضور یابند، کسانی هستند که در این تراز قابل طرح باشند. بر این اساس، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خردهای دینی خویش را برای مباهله همراه خود می برد نه خردهای نَسَبی و حَسَبی را. شایسته ترین افراد برای این امر مهم، والاترین افراد در جایگاه دینی و خالص ترین و نیکوترین ها در آستان الهی هستند؛ آن کسانی که پیامبر پیشتر نیز آن ها را به این ویژگی معرفی کرده است :

«أنا و علی ابوا هذه الامّة»(2)

«من و علی  7 پدران این امت هستیم.»

«فاطمه علیها السلام پاره تن من است، هرکس او را بیازارد مرا آزرده است و هرکس مرا بیازارد، خدا را آزرده است.»

«أنا مدینة العلم و علیّ بابها»

«من شهر علمم و علی درگاه و آستان ورود به آن شهر است.»

ص:72

بر همین اساس و برای تبیین جایگاه ویژه اهل بیت علیهم السلام، دستور دادند که درب منازل همه ی صحابه به مسجد النبی بسته شود و تنها درب منزل علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام بازماند.

این نکته اضافه شود که قرآن در قصه ی بنی اسراییل از دختران تعبیر به نساء کرده است. (یُذّبحون أبنائهم و یستحیون نسائهم) بنابراین مفهوم نسائنا دختر نیست بلکه عالی ترین مصداق زنان در اسلام فاطمه علیها السلام است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سیره ی خویش بر آن تأکید داشته اند.

جالب است که عزم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جریان مباهله احقاق حق و هدایت مردم بوده است و پس از نزول آیه و در همین راستای هدایت، ایشان علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام و حسن و حسین علیهما السلام را فرامی خوانند. و اظهار می دارند خدایا این ها اهل بیت من هستند.(1)

رابعآ درخصوص به کارگیری صیغه ی جمع در آیه که به حسب ظاهر بر یک نفر (فاطمه زهرا علیها السلام یا علی علیه السلام یا دو نفر (حسن و حسین علیهما السلام ) اطلاق نمی گردد باید گفت:

1 _ براساس احادیث و اقوال مندرج در منابع شیعه و سنّی، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جریان مباهله، غیر از علی علیه السلام ، فاطمه علیها السلام و حسنین علیهما السلام فرد دیگری را همراه خود نیاورد که این موضوع قرینه ی آشکاری برای تفسیر آیه می باشد.(2)

2 _ اطلاق صیغه جمع بر یک یا دو نفر در قرآن و در ادبیات عرب از پیشینه برخوردار است.

در قرآن:

(انّ ابراهیم کان امّة قانتآ للّه) (نحل / 120)

(همانا ابراهیم علیه السلام امّتی خاضع در پیشگاه خدا بود.)

در این آیه، اطلاق جمع بر یک نفر، برای بزرگداشت حضرت ابراهیم علیه السلام می باشد.

(الّذین قال لهم النّاس ان النّاس قد جمعوا لکم فاخشوهم) (آل عمران / 173)

(کسانی از مردم به آن ها گفتند دشمنان (برای حمله به شما) اجتماع کرده اند، از آنها بترسید.)

در این آیه طبق تصریح جمعی از مفسران، منظور از کلمه «ناس» فردی به نام «نعیم بن مسعود» بوده است که از ابوسفیان اموالی گرفته بود تا با تبلیغ قدرت مشرکان، بین مسلمانان ترس و رعب ایجاد نماید.

آی_ه اولی الأمر(1)

(یا ایّها الّذین ءامنوا اطیعوا اللّه و اطیعوا الرّسول و اولی الامر منکم فان تنازعتم فی شیء فرّدوه الی اللّه و الرّسول ان کنتم تومنون باللّه و الیوم الآخر ذلک خیر و احسن تاویلا) (نساء / 59)

(ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا و پیامبر و اولوالامر (اوصیای پیامبر) را اطاعت کنید. پس اگر در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید (و از آنها داوری بطلبید) اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید. این (کار) برای شما بهتر، و عاقبت و پایانش نیکوتر است.)

به عبارت دیگر اولوالامر باید همچون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم معصوم باشد وگرنه در تبیین و انتقال کلام الهی تناقض پیش می آید؛ زیرا از یک طرف خداوند اطاعت از اولوالامر را واجب می داند و از طرف دیگر اولوالامر معصوم از گناه نباشد ممکن است مردم را به دستوری برخلاف رضای الهی فراخواند.

2_ بر طبق روایاتی که از ائمه معصوم علیهم السلام به ما رسیده است، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مصداق اولوالامر را دقیقآ مشخص فرموده اند ؛ از جمله جابر الجعفی از جابربن عبداللّه انصاری روایت می کند که زمانی که آیه اولوالامر نازل شد، جابر به خدمت رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم می رسد و عرض می کند: یا رسول اللّه ما خدا و رسول را می شناسیم ولیکن اولوالامر چه کسانی هستند که خدای تعالی اطاعت آن ها را به اطاعت شما و اطاعت خود پیوند زد؟

پیامبر فرمودند:

«ای جابر ایشان جانشینان و امامان مسلمانان پس از من هستند؛ اوّلشان علی، و سپس حسن و سپس حسین، و سپس علی بن الحسین و آنگاه محمد بن علی که در تورات به باقر معروف است و تو او را دریابی و چون او را بینی از طرف من بر او سلام برسان»

آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یک یک جانشینان خویش را نام برد تا به نام آخرین جانشین خویش حضرت حجّت (عج) رسیدند و فرمودند :

«... و سپس امر پیشوایی به مردی سپرده می شود که نامش نام من و کنیه او کنیه من و حجت خدای در زمین است و بقیة اللّه در بین بندگانش می باشد. خدای تعالی به وسیله او مشارق و مغارب زمین را بگشاید. او همان است که از شیعیانش غایب شود، غیبتی که با طولانی شدن آن، بر تبعیت از امامت او نمی ماند، مگر مؤمنی که خدای تعالی دل او را به ایمان امتحان کرده باشد.»

تغییر این حدیث که به صراحت دلالت دارد که اولوالامر ائمه معصوم از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می باشند به صورت گسترده و متواتری در منابع شیعه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه هدی :نقل شده است.

کدام است؟

امام فرمودند: کمترین چیزی که انسان به سبب آن در زمره گمراهان درمی آید، این است که حجت و نماینده خدا و شاهد و گواه او را که اطاعت و ولایت او لازم است نشناسد. آن مرد گفت : یا امیرالمؤمنین آن ها را به من معرفی کن. علی علیه السلام فرمودند : همان ها که خداوند در ردیف خود و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قرار داده و فرموده است:

(یا ایّها الّذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرّسول و اولی الامر منکم)

آن مرد گفت: فدایت شوم باز هم روشنتر بفرما. علی علیه السلام فرمودند: همان هایی که رسول خدا در موارد مختلف و در خطبه روز آخر عمرش از آن ها یاد نمودند و فرمودند:

«انّی ترکت فیکم امرین لن تضلّوا بعدی ان تمسّکتم بهما کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی»

«من در میان شما دو چیز بیادگار گذاشتم که اگر دست به دامن آن ها بزنید هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد، کتاب خدا و خاندانم» (1)

4 _ همان دانشمند در کتاب ینابیع المودة می نویسد : صاحب کتاب مناقب از تفسیر مجاهد نقل کرده که این آیه درباره علی علیه السلام نازل شده است.(2)

برخی دیگر از مفسران اهل سنّت از آنجا که با منبع الهی احادیث اهل بیت علیهم السلام ارتباط برقرار نکرده اند، از روی ناآگاهی و یااز روی تعمد نظرات غیرمنطقی در مورد واژه «اولی الامر» بیان کرده اند:

رشید رضا صاحب تفسیر «المنار»(3)  در کتاب خود در تفسیر کلمه «اولی الامر» می نویسد:

منظور از اولوالامر نمایندگان عموم طبقات، حکام و زمامداران و علما و صاحب منصبان در تمام شئون زندگی مردم هستند، اما اطاعت از آن ها به طور مطلق و بدون قید و شرط نیست، بلکه اطاعت آن ها مشروط به این است که فعل و امر آن ها برخلاف احکام و مقررات اسلام نبوده باشد.

آلوسی نیز در تفسیر معروف خود «روح المعانی» اولوالامر را به معانی مختلفی گرفته است. او می گوید اولوالامر ممکن است به معنی اُمراء سریه ها باشد یا خلفاء و سلاطین و قضات و غیر آنها(4)

سیوطی نیز عقیده ای نظیر آلوسی دارد و در تفسیر «الدر المنثور» خود اشاره می کند که اولوالامر حاکمان و زمامداران هستند؛ امّا طبق احادیثی که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسیده است رسول اکرم فرمودند: اطاعت از اولوالامر فقط در

ص:76

حق است و اگر امراء، شما را به باطل امر کردند از آنان اطاعت نکنید.(1)

طبری صاحب تفسیر «جامع البیان» همین تعبیرات را به کار برده و عقیده دارد این والیان امر باید معصیت خدا را ترک و مردم را به اطاعت الهی دعوت کنند.(2)

خواجه عبداللّه انصاری نظری جداگانه دارد و اولی الامر را خلفاء راشدین و یا ابوبکر و عمر به تنهایی می داند.

بعضی از مفسران اهل سنت نیز اولوالامر را به معنی صحابه و یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و برخی دیگر اولی الامر را زمامداران معنوی و فکری یعنی علماء و دانشمندان معرفی کرده اند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم لازم شمرده است. بنابراین معرفی علماء و دانشمندان به عنوان اولوالامر واجب الاطاعة هم ردیف خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ناصحیح می باشد.

4_ در جواب گروهی که اولوالامر را منحصرآ در خلفاء چهارگانه یا دوگانه پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می دانند باید گفت مفهوم کلام اینست که اطاعت از اولوالامر در آن دوره عینیت داشته و امروز مصداقی برای اولوالامر در میان مسلمانان وجود نداردو خداوند بندگان خود را رها گذاشته و باب هدایت و نجات از ضلالت برای آن ها گشوده نیست  که پرواضح است حکمت الهی هیچگاه چنین اقتضایی ندارد. علاوه اینکه هیچگونه دلیلی برای تخصیص اولوالامر به خلفای یاد شده در دست نیست.(1)

5_ همان طور که مشاهده می شود دیدگاه اهل سنّت از پراکندگی و تشتّت آراء برخوردار است که هریک از این دیدگاه ها می تواند نافی دیدگاه دیگر باشد.

6_ پذیرش و معرفی علی علیه السلام و ائمه معصومین علیهم السلام به عنوان اولوالامر براساس روایات از سوی برخی از علماء اهل سنّت که در بالا به برخی از آن ها اشاره شد، نافی دیدگاه سایر اهل سنّت می باشد که همواره درصدد مخالفت و تضعیف جایگاه عظیم و فضایل گسترده ی اهل بیت پیامبر علیهم السلام بوده اند.

7 _ دیدگاهی که ابراز می دارد اولوالامر صحابه و یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می باشند نیز به دو دلیل غلط است. اوّلا تکلیف اینکه اولوالامر پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و یاران و اصحاب ایشان چه می شود نامشخص است. ثانیآ یاران و اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همگی در یک رتبه و جایگاه نبودند و صرفنظر از ورود به بحث ملاک های صحابه، در بین اطرافیان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم منافقین نیز حضور داشتند که بسیاری آیات کتاب الهی در همین رابطه نازل شده است. به علاوه اینکه تضاد و اختلافت بین اصحاب و اطرافیان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زیاد بود به گونه ای که با تشدید آن در ساعات پایانی عمر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، ایشان حتی موفق به نوشتن وصیت در معرفی جانشین خود نشدند.

8_ برخلاف دیدگاه متشتت و بعضآ متضاد اهل سنت، شیعه با اتّکاء به احادیث متواتر وارده از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه :، تنها مصادیق اولوالامر را اهل بیت عصمت و طهارت و ائمه دوازده گانه :می داند که در قول و فعل و علم نیز شبیه ترین افراد عالم دوران خود به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده اند.

آی_ه اکمال دین(1)

(... الیوم یئس الّذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم واخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینآ...) (مائده / 3)

امروز، کافران از (کارشکنی) آئین شما مأیوس شدند، بنابراین، از آنها نترسیده، و از (مخالفت) من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم، و نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.

روی دست بلند کرده به مردم نشان دادند و خطبه مفصّلی ایراد و قرائت فرمودند تا آنجا که فرمودند: ای مردم! بدانید خداوند به من فرموده است اگر امر ولایت علی را به شما نرسانم، هیچ تبلیغ رسالت نکرده ام و فرمودند: جبرئیل تا به حال چندین بار بر من نازل شد و مرا از جانب پروردگار مأمور نصب خلافت و معرفی علی علیه السلام نمود تا به هرکس اعم از سیاه و سفید، که حضور دارد، بشناسانم که علی بن ابیطالب علیه السلام برادر و وصی و خلیفه و امام بعد از من می باشد.

ای مردم! این آخرین مکانی است که من در حضور شما و چنین جمعیتی می باشم. امر پروردگار خود را بشنوید و اطاعت کنید که پروردگار شما صاحب و مولای شماست. از امرا و رسولش محمد صلی الله علیه و آله و سلم که در برابر شما ایستاده و سخن می گوید اطاعت کنید. پس از من، علی به امر پروردگارم امام و پیشوای هدایت شماست و بعد از علی، امامت در ذرّیه من _ که از صلب علی است _ تا روزی که خدا و رسولش را ملاقات کنید تداوم می یابد.

چیزی حلال نیست مگر آنکه خدا آن را حلال کرده باشد و حرامی نیست مگر آنکه خدا، حرام نموده باشد. خداوند حلال و حرام را به من نیاموخت مگر آنکه آن را به علی تعلیم نمودم و علمی نیست مگر آنکه خداوند آن را برشمرد و در امام مبین محدود فرمود و علی آن امام مبین است.

ای مردم! نسبت به علی تعدّی نکنید و از ولایت علی استنکاف ننمائید. او مردم رابه سوی حق هدایت و رهبری می کند و به حق عمل می نماید و باطل را از بین می برد.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به تمام مردم حاضر و رؤسای آن ها امر فرمودند تا با امیرالمؤمنین بیعت نمودند. آن گاه پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند :

شما را دعوت نمودم تا در حضور پروردگار شاهد باشید که من امر او را درباره ی علی به شما رسانیدم. اینک اگر عمل کنید یا نکنید خداوند از شما مؤاخذه و سؤال می فرماید.

هنگامی که ماجرای غدیر و خطبه ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و نصب امیرالمؤمنین علی علیه السلام و بیعت مردم با ایشان به پایان رسید، فرشته ی وحی اینچنین آیه نازل نمود: (الیوم اکملت لکم دینکم...)(1)

5_ روزی که حضرت علی علیه السلام به امامت و رهبری نصب شد، روز یأس دشمنان اسلام می باشد و دقت در آیه می رساند که یأس دشمنان، ریشه در اکمال دین دارد و این کمال و تمامیت (با توجه به شأن نزول) با نصب علی علیه السلام تحقق پذیرفته است.

6_ اسلامی که همراه با ولایت و امامت است، دین کامل و مورد رضایت خداوند است.

7 _ خداوند، خود، تعیین کننده حضرت علی علیه السلام به ولایت و امامت بر مؤمنان است، چرا که می فرماید: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی...»

8 _ دین اسلام، شریعتی کامل و مورد رضایت خداوند است.

9 _ اسلام، نام رسمی دین خاتم پیامبران است: «و رضیت لکم الاسلام دینا...»(1)

حافظ ابوبکر خطیب بغدادی در کتاب تاریخ خود از ابوهریره از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل کرده که بعد از جریان غدیرخم و پیمان ولایت علی علیه السلام و گفتار عمربن خطاب که به علی علیه السلام گفت: بخّ بخّ یابن ابی طالب! اصبحت مولای و مولا کل مسلم (به به! ای پسر ابی طالب؛ اکنون تو مولای من و مولای هرکسی که مسلم است گردیدی)، آیه الیوم اکملت لکم دینکم نازل گردید.(1)

در کتاب «احقاق الحق» از جلد دوم تفسیر ابن کثیر صفحه 134 و از «مقتل خوارزمی» صفحه 47 نزول این آیه را در مورد داستان غدیر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است.(2)

میبدی در «کشف الاسرار» می گوید: پس از نزول آیه، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند :

«الله اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت رب نسبت به رسالت من و ولایت و سرپرستی علی بن ابیطالب پس از من.»

سیوطی نیز در تفسیر «الدر المنثور» سخنی شبیه میبدی را دارد.(3)

نظیر این تصریحات نسبت به نزول آیه اکمال دین پس از ماجرای غدیر و نصب امیرالمؤمنین علیه السلام به امامت و خلافت از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در منابع معتبر دیگری از اهل سنت نیز ثبت و ضبط شده است که در جلد دوم کتاب گرانقدر الغدیر علامه امینی صفحات 115 تا 126 به حدود 15 مورد آن اشاره شده است.

در برابر این تصریحات گسترده بر شأن نزول آیه درخصوص ولایت و امامت امیرالمؤمنین علی علیه السلام توسط عالمان اهل سنت، برخی از آنان نیز که همواره درصدد ولایت زدایی از آیینه ی دیدگان و دل مسلمانان بوده اند، در حالی که در تفسیر خود از قرآن همواره بر تجزیه و تحلیل آیات و ارائه شأن نزول آن اهتمام داشته اند، درخصوص این آیه به سکوت برگزار کرده اند. از جمله این موارد می توان به صاحب «تفسیر المنار» اشاره داشت که با کمترین تفسیر در مورد آیه و عدم اشاره به شأن نزول آن، از کنار آن عبور کرده است.

همچنین موارد نادری نیز دیده شده اند که سعی بر تضعیف سند حدیث در تجزیه و تحلیل خود داشته اند. از این دست موارد، می توان به آلوسی اشاره نمود که در تفسیر خود موسوم به «روح المعانی» تلاش نموده  تا با تضعیف سند یکی از اخبار، کلّ موضوع را تکذیب نماید؛ حال آن که صرفنظر از بررسی های تاریخی و رجالی در همان مورد، ایشان درخصوص سایر اسناد و احادیث و مستندات آن، دچار تغافل و خودسانسوری شده است. باید گفت بسیار جای تعجّب است که ایشان این قدر وسعت نظر ندارند تا با رجوع به احادیث وارد شده از سوی ائمه اطهار و ذراری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، نسبت ب_ه موضوع درک صحیحی پیدا نمایند.این به دور از انصاف است که برخی از اهل سنّت آن بزرگان را _ حتّی به میزان یک راوی حدیث نیز _ مورد توجه قرار نداده اند. در همین راستا می توان به فرمایش حضرت علی علیه السلام در خطبة الوسیله اشاره نمود که هفت روز پس از شهادت رسول خدا

ص:82

6ایراد نمودند. ایشان می فرمایند :

«فکانت ولایتی کمال الّذین و رضا الرّب جلّ ذکره»(1)

«پس ولایت من کمال دین و رضایت خداوند عزّوجل است.»

همان طور که در متن این فرمایش مشخص است، بحث کمال دین و رضایت الهی که موضوع آیه ی مورد بحث این فصل است، از سوی خود امیرالمؤمنین علی علیه السلام یک هفته پس از شهادت پیامبر، ولایت و امامت آن امام همام معرفی شده است.

علاوه بر موارد یاد شده، شبهات دیگری به قرار ذیل نسبت به آیه و موضوع آن یعنی ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام مطرح گردیده است که به شرح  ذیل طرح و پاسخ ارائه می شود :

1_ سؤال شده است که شیعه چگونه می گویدآیه ی «اکمال دین» مربوط به جریان غدیر ونصب علی علیه السلام به امامت وخلافت است وحال آنکه قبل وبعدآیه مربوط به احکام صید وشکار است؟ توجّه به سیاق آیات نشان می دهد که اکمال دین با بیان احکام صید وشکار آشکار می گردد.

در پاسخ توجه خواننده محترم را به موارد ذیل جلب می نماییم:

اولااگر «اکمال دین» بانزول احکام شرعی فقهی باشد،باید بگوییم که بعد ازاین آیه، دیگرنباید حکمی نازل شود.حال آنکه مشاهده می شود بعد از عبارت «اکملت لکم دینکم...» درآیه مزبور، مجدّدآ بقیه ی احکام صید و شکار بیان شده است لذا استدلال به سیاق آیات از کارآیی ساقط می شود. به علاوه آن که بنابر گفته ی خود اهل سنت، آیه یاد شده آخرین آیه ی نازله بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نمی باشد و آیاتی دیگر در مباحثی نظیر ربا، ارث، قتل عمد و... واحکام آن ها پس ازآیه ی اکمال دین برپیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است(2) 

که نتیجه می شود اگراکمال دین بابیان احکام مندرج درآیه یاد شده واتمام تبیین تمامی احکام تاآن زمان صورت پذیرفته است،نزول آیات بعدی درموارد یاد شده بی دلیل بوده است.

ثانیآاینکه اساسآسیاق آیات ملاک فهم آیات نیست.برای فهم آیات باید به مفسّرین حقیقی قرآن رجوع کرد؛ کسانی که همچون پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امین وحی و کلام و فرامین الهی باشند و موضوع آیه مورد بحث در باب تضمین معرفی و انتصاب مفسّر حقیقی قرآن ائمه اطهار علیهم السلام می باشد.

2_ گفته اند که حتی اگر آیه مزبور مربوط به واقعه ی غدیر باشد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در فرمایش خویش در آن مراسم علی علیه السلام را به عنوان «مولی» یعنی «دوست و یاور» به مردم معرفی کرده است نه به عنوان پیشوا و سرپرست.

در پاسخ این اشکال می گوئیم، بیان دوستی علی علیه السلام نیاز به این همه تشریفات و خطبه خواندن و متوقف ساختن

ص:83

جمعیت در وسط بیابان خشک و سوزان نداشت. این دوستی مطلبی نبود که خداوند با این لحن، که اگر ابلاغ نکنی تبلیغ رسالت نکرده ای، با پیامبرش سخن بگوید؛ به علاوه اگر منظور، بیان یک دوستی ساده بود، چرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خطبه خود قبلا از مردم اینگونه اقرار می گیرد :

«الست اولی بکم من انفسکم.»

«آیا من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر و صاحب اختیارتر نیستم؟»

آیا این جمله هیچ تناسبی با بیان یک دوستی ساده دارد؟ آیا ضرورت داشت برای یک دوستی ساده، مردم _ حتی شخص عمر _ به علی علیه السلام با جمله «اصبحت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنه» تبریک و تهنیت بگویند؟(1)

گذشته ازهمه این ها، چه رابطه ای میان حدیث ثقلین و تعبیرات آمیخته با وداع پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و دوستی علی علیه السلام می تواند وجود داشته باشد؟ آیا هر ناظر بی طرفی از این تعبیر نمی فهمد که در اینجا مساله رهبری مطرح است و معرفی علی علیه السلام به عنوان رهبر بعدازرحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم منظورنظربوده است. به علاوه آن که ابراز محبت ودوستی ابوبکر وعمر درمراسم غدیربا علی علیه السلام و برخورد دوگانه ی آن ها درفاصله ی اندکی پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با ایشان، خود حکایت جداگانه ای دارد که نشان دهنده ی میزان صداقت آنان با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت ایشان است.

یادآور می شود در بحث پیرامون آیه ولایت نیز به این موضوع نگاهی مجدد خواهیم داشت.

3_ اشکال کرده اندکه آیا حضور دو ولیّ در یک زمان ممکن است؟ اگر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام را در غدیرخم به ولایت و رهبری و خلافت نصب کرده باشد لازمه اش وجود دو رهبر و دو پیشوا در زمان واحد خواهد بود.

در جواب این دسته باید گفت: توجه به شرایط و اوضاع خاص زمان نزول آیه و همچنین قرائنی که در گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وجود دارد این اظهار را به کلی برطرف می کند؛ زیرا می دانیم که این جریان در ماه های آخر عمر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم واقع شد. در حالی که آن حضرت آخرین دستورات را به مردم ابلاغ می کرد و به صراحت فرمودند: من به زودی از میان شما می روم و دو چیز گرانمایه را در میان شما می گذارم. آشکار است کسی که این سخن را می گوید درصدد تعیین جانشین خویش است و برای آینده برنامه ریزی می کند نه برای زمان حاضر. بنابراین روشن است که منظورش وجود دو رهبر و دو پیشوا در زمان واحد نیست.

از سوی دیگر در حالی که بعضی دانشمندان اهل سنت ایراد فوق را مطرح می کنند، بعضی دیگر ایرادی در نقطه مقابل آن مطرح کرده اند و می گویند :

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خلیفه چهارم را تعیین کرد، پس چرا خلیفه اول و دوم و سوم را تعیین نکرد!

از خدا می خواهیم که ما را از تعصبات و کج فهمیها در دین حفظ کند.(2)

یادآور می شود که دیدگاه شیعه در خصوص امام معصوم و حجّت الهی حکایت از آن دارد که لازمه ی این

ص:84

منصب الهی طهارت و عصمت و قابلیت دایمی در تمامی طول زندگانی است آن طور که به صریح آیات شریف کتاب قرآن، حضرت عیسی علیه السلام در روزهای ابتدای ولادت و در گهواره لب به سخن گشود و رسالت خویش را بیان فرمود.پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز در مورد معرفی امیرالمؤمنین علی علیه السلام به عنوان وصی خود در وقایع مختلف اقدام نمودند و در غدیر مراسم ابلاغ عمومی و نصب را انجام دادند. در هر حال حضور دو پیشوای الهی تعارضی ندارد آن چنان که در زمان حضرت موسی علیه السلام اتفاق افتاد. در بحث آیه ولایت نیز مجددآ به این موضوع اشاره خواهیم داشت.

یکی از حوادثی که باعث نزول آیاتی از قرآن کریم گردید حادثه ای بود که همگامی صلوة با زکوة را، که در اکثر آیات، از آن ها قرین یکدیگر یاد شده است، تجسم بخشید. محور این تجسّم نیز امیرالمؤمنین علی علیه السلام می باشد که در حال رکوع نماز، به یک نیازمند زکات اعطا نمودند.

در تفسیر «مجمع البیان» در مورد شأن نزول آیه چنین آمده است: از ابن عباس روایت کرده اند که بر کنار چاه زمزم نشسته بود و برای مردم از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حدیث نقل می کرد.

در این وقت مردی که صورت خود را پوشیده می داشت وارد شد. ابن عباس رشته سخن را قطع کرد و گفت ترا به خدا سوگند می دهم که خود را معرفی کن. آن مرد دستار از چهره برداشت و گفت: من ابوذر غفاری هستم.

آنگاه ابوذر گفت: یکی از روزها همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز ظهر را به جماعت می گزاردم؛ مرد تهیدست و بینوائی در مسجد از مردم درخواست کمک می کرد، کسی به او چیزی نداد. این مرد بینوا دستها را سوی آسمان برگرفت و گفت:

خدایا! تو گواه باش که من در مسجد رسول اللّه از مردم درخواست کمک مالی نمودم لکن کسی چیزی به من نپرداخت.

علی علیه السلام که همزمان با این جریان در حال رکوع نماز به سر می برد، دست راست خود را به طرف سائل نشانه رفت و اشاره کرد انگشتری را از انگشت بیرون کشد تا حاجت خویش را برآورد. سائل انگشتری را از دست آن حضرت بیرون کشید.

آنگاه که پیامبر اکرم نماز را به پایان برد سر به سوی آسمان برداشت و گفت: خدایا! برادرم موسی علیه السلام درخواستی با تو در میان گذاشت و گفت :

(ربّ اشرح لی صدری. ویسّرلی امری. واحلل عقدة من لسانی.یفقهواقولی.و اجعل لی وزیرآ من اهلی. هارون اخی. اشدد به ازری، واشرکه فی امری» (طه / 31 _ 25)

«پروردگارا، سینه ام را بگشای، کارم را آسان و زبانم را باز کن تا سخنم را بفهمند. برادرم هارون را که از خویشان من است وزیر من گردان، پشتم را به او قوی کن و او را در کارها شریکم گردان.»

پروردگارا! تو به او وحی کردی که به زودی بازویت را به برادرت محکم می کنیم و برای شما قدرتی قرار می دهیم که آن ها به شما دسترسی پیدا نکنند.

پروردگارا! منم محمد، پیامبر و برگزیده تو. خدایا، سینه ام را بگشای و کارم را آسان و علی را وزیر من گردان و پشت مرا به او محکم کن.

ابوذر گفت: بخدا سوگند هنوز سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تمام نشده بود که جبرئیل از جانب خدا نازل شد و گفت: ای محمد! بخوان. فرمود: چه بخوانم؟ عرض کرد بخوان: «انّما ولیّکم اللّه و رسوله...»

ابوبکر رازی در کتاب «احکام القرآن» بنابر نقل مغربی و رمانی و طبری روایت کرده است که این آیه هنگامی

ص:86

نازل شد که علی علیه السلام در حال رکوع، انگشتری خود را صدقه داد.(1)

است نه پیش از آن.(1)

آنچه که جناب فخر رازی مطرح نموده اند به یک معنا اشکال بر آیه و شأن نزول آن درباره ی حضرت علی علیه السلام و ولایت ایشان نیست چرا که شاکله ی اصلی تجلّی این ولایت و سرپرستی، بعد از رحلت و شهادت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بروز می نماید؛ چنانچه در نقلی در مورد عبدا.. بن سلام (یهودی مسلمان شده) و همراهانش آمده است که او برای تشخیص جانشین بعد از رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم خدمت آن حضرت رسیده بود و با نزول آیه به مقصود خویش رسید و بیعت خویش با امیرالمؤمنین علی علیه السلام را ابراز نمود.

در عین حال ما در زندگی روزمره ی خود نیز شاهد تعیین وصیّ توسط افراد برای بعد از فوت آن ها هستیم. در چنین شرایطی، در حالی که فرد هنوز در قید حیات است وصیّ او نیز برای سایرین شناخته شده می باشد. هنگامی که در بین افراد عادی جامعه چنین مسأله ای وجود دارد پیش بینی و معرفی وصی و جانشین از سوی پیامبر الهی یک امر منطقی و عادی است که منشاء انتخاب و تصدیق نیز خالق هستی است. فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در استشهاد به آیات 25 الی 31 سوره ی طه و شرح تقاضای حضرت موسی علیه السلام از خدا برای وزارت حضرت هارون علیه السلام که در صفحات پیشین ارائه شد از دو جهت جالب توجه است:

نخست آن که تقاضای پذیرش وصی و ابلاغ از سوی خداوند قادر مطرح است.

در ثانی همانطور که حضرت موسی علیه السلام وزارت هارون علیه السلام را برای دوران نبوّت خویش از خداوند طلب کرد، استبعادی ندارد که وصایت حضرت امیر علیه السلام دارای کارکرد و اثر جاری در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم داشته است. امیرالمؤمنین علیه السلام در زندگی خویش نیز نزدیک ترین فرد به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، مؤمن ترین فرد به دین و فداکارترین شخص در خدمت اسلام، آن هم بدون هرگونه چشم داشت مادّی (مالی، شخصیتی، سیاسی و...)، بوده است.

2_ می گویند: رکوع به معنی خضوع و کوچکی کردن است.(2)

در واقع می توان گفت کسی که این اشکال را مطرح نموده است مدّ نظر داشته است تا حالت انحصاری مصداق و شأن نزول آیه را در مورد علی علیه السلام تضعیف نماید و اطلاقی عام تر برای آیه نتیجه گیری نماید و درنتیجه کسانی که نماز به پا می دارند و زکات می پردازند و منش و روش آن ها خضوع و تواضع است در جایگاه ولایت و سرپرستی قرار می گیرند.

در پاسخ به این ایراد بهتر است معنی لغت رکوع را از لسان کارشناس زبان عرب جستجو نموده بشنویم. راغب در کتاب مفردات خود می گوید: رکوع، انحنا و خم شدن است ؛ گاهی برای تواضع و کوچکی و گاهی در

ص:88

شکل مخصوص آن (یعنی نماز).(1)

با عنایت به معنی فوق و مفاد آیه که بحث از اقامه ی نماز است، معنی حقیقی رکوع در آیه، همان عملی از نماز است که از ارکان آن نیز محسوب می گردد.

از سوی دیگر روایات و نقل های متعدّد منقول در منابع اهل سنّت و شیعه _ که پیشتر به برخی اشاره شد _ نیز مؤید همین معنی از رکوع می باشد. در نتیجه تنها مصداق و شأن نزول آیه وجود مقدّس حضرت امیر علیه السلام می باشد.

3_ بسیاری از اهل سنت معمولا کلمه ی «ولی» به معنی «دوست و یاری کننده» و نظایر آن تفسیر می کنند نه به معنی سرپرست، صاحب اختیار و متصرّف. همین تعبیر و تفسیر از کلمه ی ولی در جایگاه های دیگر از جمله موضوع غدیر و نصب امیرالمؤمنین علیه السلام به خلافت و سرپرستی و فرمایش ایشان _ «من کنت مولا فهذا علی مولاه» _ نیز مطرح می گردد.

در پاسخ می توان به موارد ذیل توجه نمود :

اوّلا روح تعالیم دین اسلام تأکید فراوان بر شرافت انسانی و تکریم آن دارد لذا در مباحث اخلاقی و اجتماعی همواره به یاری یکدیگر، دوستی و مهرورزی، گذشت و ایثار و... توصیه شده است. در همین راستا آیات و روایات متعدد و سیره ی عملی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قابل استشهاد است.

«انّما المؤمنون اخوة»

«همانا مؤمنان برادر یکدیگر هستند.»

روح این کلام به این معنی است که مؤمنین به دین حنیف، وظیفه دارند تا دیگر مؤمنین را برادران خود دانسته و به دوستی و یاری آن ها بشتابند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به جهت همین یاری رسانی و جهت رفع پاره ای مشکلات مسلمانان صدر اسلام، پس از مهاجرت مسلمین از مکّه به مدینه، پیمان اخوّت را به صورت عملی نیز پیاده کردند تا عموم مهاجرین زیر چتر حمایتی انصار (مسلمانان مدینه) قرار بگیرند. عقد اخوّت یک مسلمان مکّه با یک مسلمان مدینه به معنی بی تفاوتی آن مسلمانان به سایر مسلمین نبوده است و توصیه و دستور عمومی و فراگیر دین نسبت به یاری و محبّت به دیگر مؤمنین کماکان به قوّت خود باقی بود. در عین حال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در همان پیمان گزاری، علی علیه السلام را که _ او نیز از مهاجرین بود _ به عنوان برادر و یار و یاور خود انتخاب و معرفی نمود که این عمل، علاوه بر پیمان اخوّت، از فلسفه ی بالاتری نیز برخوردار است.

ثانیآ در آیه ی شریفه ی مورد بحث فرد یا گروه خاصّی به عنوان «ولی» معرّفی شده اند که در حال اقامه نماز و رکوع آن، زکات نیز می پردازند. وقتی آموزه ی نظری و عملی دین مبین اسلام برای تمامی مسلمین «دوستی و یاری رسانی» به دیگر مؤمنین است، محدود کردن این ویژگی برای مؤمنین خاصّی در آیه شریفه، حکایت از تعارض دارد که در ذات دستورات کتاب الهی چنین تعارضی وجود ندارد. بنابراین می توان در برداشت اهل

ص:89

سنت از کلمه ی «ولی» در آیه تشکیک نمود.

ثالثآ آیه ی شریفه فرد یا افراد خاصّی از مؤمنین با صفات ویژه ای را در ردیف خدا و رسول قرار می دهد لذا موضوع آیه از شمول عام یک توصیه یا دستور عمومی خارج است و بر امر خاصّی دلالت دارد.

رابعآ احادیث و اقوال ارائه شده در قبل، گواه این نکته است که تنها مصداق آیه و شأن نزول آن وجود مبارک حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام می باشد که پس از نزول آیه، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ایشان را به عنوان «ولی و سرپرست» و «وصی» خود به مسلمانان حاضر معرّفی فرمودند.

4_ فخررازی وبعضی دیگرایرادکرده اند که علی علیه السلام باآن توجه خاصی که درحال نمازداشت وغرق درمناجات پروردگار بود _ تا جایی که به هنگام نماز، تیرازپایش بیرون آوردند _ چگونه ممکن است صدای سائلی را شنیده و به او توجه پیدا کند؟(1)

در جواب باید گفت: شنیدن صدای فقیر و استجابت تقاضای او توجه به خود نیست بلکه عین توجه به خداست. سرتاسر قرآن کریم توصیه به گذشت مالی و انفاق و ایثار و دستگیری از بندگان خداست. علی علیه السلام در حال نماز از خود بیگانه بودند نه از خدا. پرداختن زکات در نماز، انجام دو فعل در راستای یکدیگر و عبادت در ضمن عبادت است، نه انجام یک عمل مباح در ضمن عبادت. آنچه با روح عبادت سازگار نیست، توجه به مسائلی مربوط به زندگی مادی و شخصی است و توجه به آنچه که در مسیر رضای خداست، کاملا با روح عبادت سازگار است.(2)

5 _ می گویند علی علیه السلام چه زکات واجبی بر ذمه داشت، با اینکه از مال دنیا چیزی برای خود فراهم نساخته بود؟

در پاسخ باید بگوییم منظور از زکات در اسلام، مطلق حق الله است در جنبه ی مالی و اقتصادی که یکی از بخش های آن خمس است؛ از جمله دیگر موارد زکات می توان به ردّ مظالم و نذرهای مالی و... اشاره نمود. خدایی که بند بند وجود ما و یکایک سلول های بدن ما تعلّق به او دارد و هرگونه تغییر و تحوّل در عالم و در زندگی بشر به اراده و مشیّت و تأیید او وابسته است و هرگونه خیر و برکت از اوست نسبت به اموال و دارایی های بشر چقدر حق دارد؟ آیا جز این است که تمامی دارایی های بشر از آن خداست؟ خداوند از سر مرحمت گفته است: ای مؤمن و بنده ی من! تو زندگی خود را بر مبنای تلاش و بندگی سامان ببخش و از مازادهای آن بخشی را در راه خدا بده. اگر خواستی قدم های بیشتری در جهت قرب الهی برداری، انفاق از مانده ی مزبور نیز بکن. حضرت علی علیه السلام در نگاه الهی خود همه ی هستی و دارایی خویش را از آن خدا می بیند و گوشه ای از آن حقوق الهی را در عبادت خود به فقیری اعطا می کند. این فعل آن حضرت اساسآ، خارج از بحث

ص:90

زکات واجب بر ذمّه او می باشد؛ هرچند که امیرالمؤمنین از کوشاترین افراد در عرصه های مختلف حتّی در امور کار و زندگی بوده است و در سایه ی درآمدهای ناشی از این تلاش ها در زمان های مختلف می توانستند بنده بخرند و آزاد کنند، یتیم نوازی کنند، به مستمندان شبانه و روزانه سرکشی و کمک نمایند و باغات آباد شده را برای نیازمندان وقف نمایند.

6_ می گویند این تفسیر با آیات قبل و بعد سازگار نیست، زیرا در آن ها ولایت به معنی دوستی آمده است.

در پاسخ می گوئیم: آیات قرآن چون تدریجآ و در وقایع مختلف نازل گردیده همیشه پیوند با حوادثی دارد که زمینه آن نازل شده است و چنان نیست که آیات یک سوره یا آیاتی که پشت سر هم قرار دارند، همواره پیوند نزدیک از نظر مفهوم و مفاد داشته باشند؛ لذا ممکن است دو آیه پشت سر هم باشد ولی از لحاظ شأن نزول متفاوت باشند.

7 _ می گویند علی علیه السلام انگشتری با آن قیمت گزاف را که در تاریخ نوشته اند از کجا بدست آورده است؟(1)

در جواب می گوئیم: شاید آنچه درباره قیمت آن انگشتر نوشته شده است بیشتر مبالغه باشد به گونه ای که در روایت ضعیفی، قیمت آن معادل مالیات سرزمین شام ذکر شده است. اساسآ یکی از راه های بی ارزش نشان دادن یک مسأله، گفتارهای مبالغه آمیز پیرامون آن است که اصل مسأله را تحت الشعاع قرار می دهد. هرچند که نمی توان یک واقعیت تاریخی را با اینگونه سخنان پرده پوشی کرد.

در عین حال از جمله گفته شده است که حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام انگشتر خویش را که هزار دینار ارزش داشت به پیرمرد سائل داد؛ انگشتری که نجاشی پادشاه حبشه برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هدیه فرستاده بود و آن حضرت نیز انگشتر را به علی علیه السلام بخشیده بود.(2)

همان گونه که می دانیم فرستادگان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به حبشه، در دیدار با نجاشی، پس از گفتگو پیرامون دیدگاه قرآن و اسلام در مورد حضرت مسیح 7 با استقبال گرم او روبرو شدند. از سوی دیگر چندان دور از ذهن نیست که هدیه ی یک پادشاه برای یک پیامبر الهی، هدیه ای گران قیمت باشد.

امّا آنچه که اهمیت بسیار دارد آن است که:

واقعه ی رجوع پیرمرد به مسجد برای دریافت کمک، اعطاء انگشتری توسط امیرالمؤمنین علی علیه السلام و نزول آیه مورد بحث در شأن آن حضرت اتّفاق افتاده است و زرق و برق های مادّی در برابر دیدگان مردان الهی _ نظیر مولا علی علیه السلام _ رنگ و جلوه ای ندارند و ایشان به قصد قربةً الی الله عمل خویش را انجام داده اند.

آیه تبلیغ (1)

(«یا ایّها الرّسول بلّغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته واللّه یعصمک من النّاس ان اللّه لا یهدی القوم الکافرین) (مائده / 67)

(ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملا (به مردم) برسان، و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای. خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می دارد، و خداوند، جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند.)

سرزمین آخرین خاطره و مهم ترین مأموریت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شرح ذیل شکل گرفت :

روز پنجشنبه سال دهم هجرت بود. درست هشت روز از عید قربان می گذشت که دستور توقف از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مسلمانان داده شد. مسلمانان با صدای بلند، آنهایی را که پیشاپیش قافله در حرکت بودند به بازگشت دعوت کردند و مهلت دادند تا عقب افتادگان نیز برسند. آخر فرشته ی وحی برای چندمین بار اجرای دستور الهی را به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تأکید کرده بود :

(یا ایّها الرّسول، بلّغ ما اُنزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته...)

خورشید به شدت می تابید. موذّن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با صدای اللّه اکبر مردم را به نماز ظهر دعوت کرد. مردم برای انجام مراسم نماز آماده می شدند، ولی گرمی هوا به حدی بود که عده ای مجبور شدند قسمتی از عبای خود را به زیر پا و طرف دیگر را به روی سر بیفکنند. نه سایبانی بود و نه سبزه و درختی. نماز ظهر که به پایان رسید، مسلمانان خواستند فورآ به خیمه های کوچکی که با خود حمل می کردند پناه ببرند، ولی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آنها اطلاع دادند که همه باید برای شنیدن پیام تازه الهی خود را آماده کنند. همه با خود می گفتند این چه پیام مهمی است که ما را به خاطر آن در این گرمای سوزان نگاه داشته اند. مسلمآ مسأله کوچک و کم اهمیتی نبود.

برای اینکه همه مسلمان چهره ملکوتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را ببینند، منبری از جهاز شتران ترتیب دادند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر فراز آن قرار گرفت. نخست حمد و سپاس پروردگار را به جای آورد و خود را به خدا سپرد و سپس مردم را مخاطب ساخت و فرمود:

من به همین زودی دعوت خدا را اجابت کرده، از میان شما می روم. من مسئولم شما هم مسئولید. شما درباره من چگونه شهادت می دهید؟

مردم صدا بلند کردند و گفتند:

نشهد انّک قد بلّغت و نصحت وجهدت فجزاک اللّه خیرآ.

ما گواهی می دهیم تو وظیفه رسالت را ابلاغ کردی و شرط خیرخواهی را انجام دادی و آخرین تلاش و کوشش را در راه هدایت ما نمودی. خداوند تو را جزای خیر دهد.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: آیا شما گواهی به یگانگی خدا و رسالت من و حقانیت روز رستاخیز و برانگیخته شدن مردگان در آن روز می دهید؟

همه گفتند: آری گواهی می دهیم.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند خداوندا گواه باش...

بار دیگر فرمودند: ای مردم آیا صدای مرا می شنوید؟

گفتند: آری.

سکوت سراسر بیابان را فرا گرفت و جز صدای زمزمه باد چیزی شنیده نمی شد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: اکنون بنگرید بااین دو چیز گرانمایه و گرانقدر که در میان شما به یادگار می گذارم چه خواهید کرد؟

ص:93

یکی از میان جمعیت صدا زد: یا رسول اللّه! کدام دو چیز گرانمایه؟

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بلافاصله فرمودند: اول ثقل اکبر، کتاب خداست که یک سوی آن به دست پروردگار و سوی دیگرش در دست شماست. دست از دامن آن برندارید تا گمراه نشوید. و امّا دومین یادگار گرانقدر من، خاندان منند. خداوند لطیف خبیر به من خبر داد که این دو هرگز از هم جدا نشوند تا در بهشت به من بپیوندند. از این دو پیشی نگیرید که هلاک می شوید و عقب نیفتید که باز هلاک خواهد شد.

ناگهان مردم دیدند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به اطراف خود نگاه کرد. گویا کسی را جستجو می کند و همین که چشمش به علی علیه السلام افتاد، خم شد و دست او را گرفت و بلند کرد.

همه مردم او را دیدند و شناختند. او همان افسر فداکار شکست ناپذیر اسلام بود.

در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با صدایی رساتر و بلندتر فرمودند:

«ایّها النّاس من اولی النّاس بالمؤمنین من انفسهم:»

«ای مردم! چه کسی از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟»

حاضرین گفتند: خدا و پیامبرش داناترند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خدا، مولی و رهبر من است و من مولی و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم. سپس فرمودند :

«من کنت مولاه فعلیّ مولاه»

«هرکس من مولا و رهبر او هستم، علی مولا و رهبر اوست.»

و این سخن را سه بار و به گفته بعضی از راویان حدیث، چهار بار تکرار کردند. سپس سر به سوی آسمان برداشته و عرض داشتند:

«اللّهمّ و ال من والاه و عاد من عاده و احبّ من احبّه و ابغض من ابغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحقّ معه حیث دار» :(1)

«خداوندا دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار، محبوب بدار آن کس که او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن کس که او را مبغوض دارد، یارانش را یاری کن و آنها را که ترک یاریش کنند، از یاری خویش محروم ساز و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مکن.»

سپس فرمودند: آگاه باشید؛ همه حاضران وظیفه دارند این خبر را به غائبان برسانند.

خطبه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به پایان رسید؛ عرق از سر و روی پیامبر و علی علیه السلام و مردم فرو می ریخت و هنوز صفوف جمعیت از هم متفرق نشده بود که امین وحی خدا نازل شد و این آیه را خواند :

ص:94

«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی (1) ...»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند :

«اللّه اکبر، اللّه اکبر علی اکمال الدّین و اتمام النّعمة و رضی الرّب برسالتی و الولایة لعلی، من بعدی»(2)

«خداوند بزرگ تر است، همان خدایی که آئین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از نبوت و رسالت من و ولایت علی علیه السلام پس از من راضی و خشنود گشت.»

در این هنگام شور و غوغایی در میان مردم افتاد. آن ها علی علیه السلام را به این موقعیت تبریک می گفتند و از افراد سرشناسی که به او تبریک گفتند، ابوبکر و عمر بودند که این جمله را در حضور جمعیت بر زبان جاری ساختند :

بخّ بخّ لک یا علی بن ابیطالب، اصبحیت و امسیت مولای و مولا کلّ مؤمن و مؤمنة

تبریک، تبریک بر تو باد، ای علی فرزند ابوطالب. تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان با ایمان شدی. (3)

پس از پایان مراسم تعیین و نصب جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سرزمین غدیرخم، مسلمانان برخاستند و هر گروه و دسته ای به جانب مقصد خود روان گشت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و عده زیادی که از مدینه به همراه آن حضرت آمده بودند راه شهر خویش را در پیش گرفتند، به طوری که هنوز سال دهم به پایان نرسیده بود که آن ها وارد مدینه شدند. چندی بعد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در بستر بیماری افتاد که به رحلت آن سرور انجامید، این در حالی بود که به امر الهی تکلیف جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از قبل روشن شده بود. (4)

نزول این سوره که مربوط به آخرین سال حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و حتی طبق برخی از روایاتی که در تفاسیر شیعه و سنی آمده است، آخرین سوره ای است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل گشت(1)  این سخن

صحیح نمی باشد زیرا آشنایی با خدا و توحید از اولین آموزش های دین می باشد و پیامبر عظیم الشأن اسلام به صورت عملی نیز در دعوت و فتح مکه، تمام بت ها را شکست و اساس بت پرستی را برانداخت.

برخی گفته اند پیام مهم مربوط به احکام و قوانین اسلامی بوده است و حال اینکه از سالهای اول ظهور اسلام، احکام توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مطرح شده بود، و از طرفی ابلاغ احکام، چیزی نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به خاطر ابلاغ آن، هراس داشته باشد و خداوند با جمله (واللّه یعصمک من الناس) او را تسکین دهد.

دیگرانی گفته اند این پیام مهم، مربوط به مبارزه با اهل کتاب و یهود و نصاری بوده است. امّا به یقین کسانی که با تاریخ اسلام آشنائی دارند، می دانند که مسأله اهل کتاب، بعد از ماجرای «بنی النضیر» و «بنی قریظه» و «بنی قینقاع» و «خیبر» و «فدک» و «نجران» مشکلی برای مسلمانان محسوب نمی شد؛ پس این پیام مربوط به اهل کتاب نبوده است چرا که در پایان عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اهل کتاب قدرت و نفوذی در عربستان نداشتند و در نبردهای مختلف خود با مسلمانان به کلّی تضعیف شدند.(2)

آیا چه مسأله مهمی در بین بوده که خداوند مستقیمآ پیامبرش را با عنوان رسول خطاب می کند و صریحآ به او می گوید که اگر این پیام را ابلاغ نکنی، گویی رسالتت را بیان نکرده ای؟ به عبارت دیگر این مسأله چیزی معادل اصل نبوت و رسالت پیامبر بوده است که در صورت عدم ابلاغ آن، رسالت ناقص می شده است چرا که می فرماید: (و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته)(3)

اگر کمی منصف باشیم و به عقل و وجدان بیدار رجوع کنیم و حال و هوای آیه و شرایط نزول آن را در نظر بگیریم متوجه می شویم تنها مسأله ای که عدم ابلاغ آن برابر با از بین رفتن دین است، مسأله تعیین جانشین بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است چرا که اگر جانشین برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تعیین نشود، آنهم در آخرین سال حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، مسلمآ اصل دین الهی با خطر نابودی یا انحراف توسط دشمنان اسلام، روبرو خواهد شد و مردم منجی الهی برای هدایت خویش ندارند. از طرف دیگر اگر کسی شأن نزول آیه و شرایطی را که آیه در آن نازل شده در نظر بگیرد، مطمئنآ اذعان خواهد کرد که این پیام، چیزی جز جانشین نخواهد بود.

این آیه بدان علت نازل شده که به رسول خدا فرمان دهد ولایتعهدی برادر و وزیر و وصی خود علی علیه السلام را به مردم ابلاغ کند وگرنه فلسفه ی آن همه سختگیری و لحن تند آیه، آن هم در زمانی که او همه ی فرمان های

ص:96

وادارنده و بازدارنده خداوند را به مردم رسانده است، چیست؟(1)

در سایه ی معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام و خط امامت ائمه دوازده گانه شیعه تا حضرت مهدی (عج) توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در غدیر، هرچند عموم این رهبران الهی از خلافت ظاهری در جامعه محروم بودند، لکن به واسطه ی حضور آنان و انجام وظایف امامتی خویش و تلاش تا مرزهای شهادت یکایک آنان، اصل دین حفظ و طریق هدایت برای مشتاقان عبودیت و اطاعت الهی همواره باقی ماند.

زیدبن ارقم انصاری خزرجی از دیگر راویان حدیث غدیر است. احمدبن حنبل در مسند خود (4/ 368) به نقل از ابن نمیر از عبدالملک بن سلیمان، از عطیه عوفی این حدیث را آورده است. نسائی در خصائص (ص 16) این حدیث را به سند خود از زید و در همین کتاب (ص 15) از احمد بن مثنی روایت می کند.

دولابی در الکنی و الاسماء (2 / 61) این روایت را به نقل از احمد بن شعیب؛ مسلم در صحیح خود (2 / 352) از ابوحیان؛ حافظ بغوی در مصابیح السنه (2 / 199) به نقل از زید؛ حاکم در المستدرک (3 / 109) از حنظلی؛ ذهبی در میزان الاعتدال (3 / 224) از شعبه، از ابوعبداللّه میمون از زید، حدیث را نقل کرده اند.(1)  راویان حدیث بسیارند که ذکر آنها از حوصله این مجموعه خارج است.

پیغمبر ما هرگز در شرایط ضعف نبوده و حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بخاطر مشرکان نبوده است بلکه مصداق «ناس» در عبارت قرآنی: «واللّه یعصمک من الناس» کسانی جز منافقان درون جامعه اسلامی نبوده اند که نگران رهبری جامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده اند و پیامبر در معرفی علی علیه السلام با جانشینی خود از مخالفت این گروه واهمه داشته است که خداوند او را تسکین می دهد.(1)

2 _ اشکال دیگری که مطرح کرده اند این است که اگر «آیه تبلیغ» درباره ی ابلاغ امامت و پیشوایی و خلافت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است و موضوع از اینگونه حساسیت بالایی برخوردار است، چرا اصل مطلب امامت و ولایت حضرت 7 به صراحت در قرآن نیامده است؟ اگر امامت او این قدر مهم است چرا مستیقمآ در قرآن به آن اشاره نشده است؟

در پاسخ به این سؤال می گوییم:

اوّلا همه مسایل اسلامی به طور مستقیم در قرآن اشاره نشده است. مثلا خدا در قرآن به صورت کلّی دستور خواندن نماز را می دهد امّا جزئیات نماز خواندن را پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیان می فرمایند. ما به عنوان مسلمان وظیفه داریم که طبق دستور الهی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و دستورات و راهنمایی های ایشان استفاده کنیم. خداوند در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

(ما ینطق عن الهوی ان هو الّا وحی یوحی)(2)

((پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ) از هوای نفس سخن نمی گوید، بلکه سخن او به جز وحی نیست.)

بر پایه ی صراحت این کلام الهی، تمامی اوامر و نواهی و بیانات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از طرف خدا است، ولو آنکه وحی قرآنی نباشد. اساسآ فرقی بین قرآن و کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از این جهت نمی باشد و ما موظف به پیروی از هر دو می باشیم.

خداوند در جای دیگری از قرآن می فرماید:

(ما آتیکم الرّسول فخذوه و ما نهیکم عنه فانتهوا)(3)

(آنچه رسول صلی الله علیه و آله و سلم امر می کند بگیرید و آنچه را که نهی می کند رها کنید.)

ص:99

در این آیه نیز بر مطلب فوق تأکید می شود. خداوند به صراحت امر می کند که هرچه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیان داشت مورد قبول است و مردم باید آن را بپذیرند. وقتی این گونه باشد دیگر جای بهانه ای باقی نمی ماند که چرا مطلبی به صورت کلّی در قرآن بیان شده و جزئیات آن به پیامبر واگذار شده است. این شیوه و سنّت الهی در قرآن است. ملاک مسلمان و مؤمن بودن ما نیز این است که در برابر اوامر و نواهی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تسلیم باشیم.

در تبیین همین تبعیت از رسول و جایگاه آن در دیدگاه دینی قرآن اینچنین می گوید :

(قسم به پروردگار تو ای رسول! مؤمن نیستند مگر آن که در مشاجراتشان آنچه را که تو حکم کردی بپذیرند واز آنچه تو قضاوت نمودی، حتّی در درونشان هم اعتراضی نداشته باشند و دربست تسلیم باشند.)(1)

خداوند در این آیه لازمه ی مؤمن بودن را تسلیم فکر و دل مسلمان به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می داند و می فرماید مؤمن کسی است که حتّی در دل هم نسبت به فرمایشات نبوی اعتراض نداشته باشد؛ زیرا او فرستاده ی خدا و معصوم است و به گواهی خود خدا، همه ی فرمان های او از طرف خدا است و باید اجرا گردد.

ثانیآ اگر مستقیمآ جزئیات امامت حضرت علی علیه السلام در قرآن ذکر می شد این احتمال وجود داشت که مخالفان آن حضرت، موجبات تحریف لفظی قرآن را فراهم آورند.

خداوند وعده فرموده است که کتاب آسمانی خود را حفظ نماید ولی همه ی امور را از جریان و مسیر طبیعی خود پیش می برد لذا حفظ قرآن در این راستا به این معنی است که مطالب را به گونه ای قرار می دهد تا اذهان از دستبرد به آن منصرف شوند. دشمن و مخالفین گمان می بردند که آیات بر این مبنا قابل توجیه است و می توانند مردم را از حقیقت دور کنند لذا از این آیات گذشته و آنها را رها کردند. گردآوری آیات و سوره های قرآن در زمان عثمان _ که خود از مخالفین امیرالمؤمنین واهل بیت بود _ انجام شد و قرآن های موجود مربوط به تدوین همان زمان است که به دلیل تسلسل ایجاد شده و گسترش تکثیر، دیگر امکان کم و زیاد کردن آن وجود ندارد.

از جهت دیگر بیان اینچنین آیات قرآن از سوی خداوند و نوع برخورد انسان ها و مسلمانان با آن خود نوعی آزمایش برای آن ها است چرا که ایمان تنها بیان لفظی نیست ودر کنار آن پذیرش و تبعیت در سایه ی رجوع به آیات محکمات قرار دارد.

(و قرن فی بیوتکنّ و لا تبرّجن تبرّج الجاهلیّة الاولی و اقمن الصّلوة و اتین الزّکوة و اطعن اللّه و رسولهُ انّما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس اهل البیت و یطهرّکم تطهیرآ) (احزاب/33)

(و در خانه های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید، و خدا و رسولش را اطاعت کنید، خداوند فقط می خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد.)

خداوند دستورات مهمی به آنها ارائه می دهد. خداوند در این آیات به آنها تذکر می دهد که از دنیا و زینت آن، جز عفّت و رزق کفاف بهره ای برندارند؛ البته این در صورتی است که بخواهند همسر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم باشند، وگرنه مانند سایر مردمند. سپس ایشان را خطاب می کند که متوجه باشند در چه موقعیّت خطیر و مهمّی قرار گرفته اند، و به خاطر افتخاری که نصیب آن ها شده چه حریم هایی را باید رعایت کنند که دشواری هایی را نیز به همراه دارد. پس اگر از خدا بترسند، خداوند اجر دو چندان به آنها می دهد و اگر عمل زشتی در آن ها بروز کند، عذابشان نزد خدا دو چندان خواهد بود. آنگاه ایشان را به رعایت عفت امر می نماید و اینکه ملازم خانه خود باشند، و خود را به نامحرم نشان ندهند؛ نماز بگزارند و زکات دهند، و آنچه از آیات قرآن که در خانه هایشان نازل و تلاوت می شود یاد کنند. در پایان نیز خداوند، عموم صالحان را وعده مغفرت و اجر عظیم می دهد.

در میان آیاتی که به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مربوط می شود، خداوند بعد از اینکه از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می خواهد که در خانه های خود قرار گیرند و مانند روزگار قدیم، زینتهای خود را آشکار نکنند و نماز برپا دارند و زکات دهند و از خدا و رسولش اطاعت کنند، در آیه 33 سوره احزاب، می فرماید :

(خدا فقط  اراده کرده که شما اهل بیت را از تمام آلودگیها پاک کند و شما را پاک و مطهر قرار دهد.)

تمام مسأله این است که این اهل بیت که خداوند آنان را از تمام بدی ها پاک کرده چه کسانی هستند؟

احادیث صحیح بسیاری که از فریقین به دست ما رسید، حاکی از آن است که لفظ اهل بیت فقط بر پنج نفر زیر اطلاق می شود :

پیامبر اکرم، حضرت علی، حضرت فاطمه، حضرت امام حسن و حضرت امام حسین :.

عزیزان را زیر پارچه ای که روی آن قرار داشت برد و دست ها را رو به آسمان گرفت و فرمود :

ای خدا! اهل بیت و خاصّان من این چهار نفر هستند. پروردگارا! هر ناپاکی را از اینان دور، و هرچه بهتر پاک نهادشان فرما.

امّ سلمه ادامه می دهد: در حین دعا، سرم را نزدیک آوردم و گفتم: یا رسول اللّه! آا من هم مورد این دعا هستم و می توانم در کنار این جمع باشم؟

رسول خدا فرمود: نه، ولیکن تو پایان خوشی داری.(1)

این حدیث را صاحب غایة المرام از عبداللّه پسر احمدبن حنبل به سه طریق از امّ سلمه نقل کرده است. همچنین در تفسیر ثعلبی نیز این روایت آمده است. اصولا احادیثی که محل نزول آیه را بیت امّسلمه بیان می کند بیشمار است.

در غایة المرام از حمیدی روایت شده است: شصت و چهارمین حدیث متفقٌ علیه از احادیث بخاری و مسلم، از مسند عایشه، از مصعب بن شیبه، از صفیه دختر شیبه از عایشه همین حدیث است.

این حدیث به طرق مختلف از عایشه روایت شده است.(2)

در الدّر المنثور است که ابن مردویه، از ابی سعید خدری چنین روایت کرده است: چون علی علیه السلام با فاطمه ازدواج کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چهل روز صبح به در خانه او آمد و گفت: سلام بر شما اهل بیت و رحمت خدا و برکات او بر شما باد. وقت نماز است، خدا رحمتتان کند، «انّما یرید اللّه لیذهب...» من با کسی که با شما بجنگد در ستیزم و با کسی که با شما آشتی و دوست باشد، در دوستی و مدارا هستم.

صاحب الدّر المنثور این روایت را از طبرانی از ابی الحمرا و از ابن مردویه به نقل از ابن عباس نیز نقل کرده است.

در پاسخ به این اشکال از جمله پاسخ های زیر ارائه می گردد:

1 _ محقق بزرگ معاصر، علامّه شرف الدین در کتاب «الکلمة الغرّاء فی تفصیل الزّهراء 3» با ارائه دهها مدرک و مأخذ راجع به نامبردگان اثبات می کند که نامبردگان از دشمنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام بودند و براساس همین دشمنی، در توجه به شأن نزول و تفسیر آیه ی فوق، راه خطا و افراطی پیموده اند.(1)

2 _ ثانیآ در برابر احادیث متواتره مبنی بر معرفی خامس آل عبا به عنوان تنها مصادیق آیه تطهیر، سخن آقایان اجتهاد ناصحیح در برابر نص است.

3 _ در عبارات آیات قبل و بعد آیه مورد نظر، ضمیرهای خطاب آیات به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، ضمیرهای جمع هستند؛ حال آنکه در آیه ی مورد نظر ضمیرهای خطاب مذکر هستند.

4 _ هرچند که حضرت زهرا علیها السلام در بین پنج تن آل عبا : حضور داشته اند امّا ضمیرهای خطاب آیه مذکّر آمده است که به اعتبار قاعده ی تغلیب (غلبه) می باشد که امری منطقی است.(2)

5 _ بیان جمله ی معترضه در عرف عامه مردم و در کلام اهل بلاغت زیاد اتّفاق می افتاد. آیات قرآنی نیز از این مسأله مستثنا نیستند. در سوره احزاب که آیه تطهیر یکی از آیات آن است، جملات معترضه فراوان به کار رفته است، یا برای مثال در سوره یوسف آیه های 28 و 29، سوره نمل آیه های 34 و 35 و سوره واقعه آیه های 75 تا 77 نمونه هایی از بیان جمله معترضه در قرآن ملاحظه می گردد. آیه تطهیر نیز در بین آیات قبل و بعد آن، از این جهت نیز قابل توجه است.

6 _ مسلمین اعم از شیعه و سنّی اتفاق نظر دارند که ترتیب قرآن کریم موجود، به ترتیب نزول آن از سوی خداوند بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیست.(3)  بنابراین استدلال به سیاق آیات در جایی که با  

ادلّه ی قطعیه معارض باشد، با آن برابری نخواهد کرد.

7 _ با بررسی آیات قرآن مربوط به انبیاء پیشین ملاحظه می گردد که:

اوّلا زنان برخی از انبیاء سلف (مانند همسران حضرت نوح و لوط) به دلیل ضلالت و گمراهی به ورطه هلاکت و عذاب افتادند.

ثانیآخداوند به تقاضای پیامبرخویش حضرت ابراهیم علیه السلام که تقاضا نمود عهد و پیمان نبوت وامامت و پیشوایی در

ص:104

ذرّیه ی او نیز استمرار یابد، به صراحت پاسخ منفی می دهد و می فرماید : (لا ینال عهدی الظّالمین).

با توجه به موارد فوق پرواضح است که دلیلی نداریدکه زنان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را بدون جهت درزمره ی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که مشمول تطهیر الهی شده اند قلمداد نماییم به ویژه آن که برخی از آنها فاقد پرونده ی روشن و شفّاف اعتقادی و عملی می باشند.

8 _ ممانعت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از امّ سلمه برای ورود به جمع اهل کسا (علیرغم تقدیر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از او) حکایت می کند که استدلال به اینکه همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اهل بیت ایشان یا حداقل جزء آنها هستند، به صورت عملی توسط خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مردود شناخته شده است.

9 _ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از تکمیل پنج تن آل عبا در زیر کسا (عبا) فرمودند: «پروردگارا! اینها اهل بیت من هستند.» و نفرمودند : «پروردگارا! اینها از اهل بیت من هستند». بدین ترتیب اهل بیت خویش را به صورت شفّاف و انحصاری در معرض دید و شناخت مسلمانان قرار دارند.

گناهان صغیره و کبیره، مکروهات، خطاها و اشتباهات و حتّی ترک اولی ها(1) _ به صورت عمد یا غیر عمد _ در تمام دوران زندگی آن ها  

می باشد. این مقصد برای هدف والای هدایت انسان ها از سوی خداوند در نظر گرفته شده است و برای تحقّق آن، ائمه : از ظرفیت وجودی بسیار بالایی برخوردار هستند که در نتیجه، اراده ی انجام گناه نمی کنند و همواره در برابر زمینه های انحراف و خطا، بر نفس و عمل خود مسلط می باشند.

3 _ لیذهب عنکم الرّجس

«الرّجس» در لغت به معنای چیزی ناپاک است و آن حالت و چیزی است که موجب بیزاری دیگران می شود. این رجس گاهی ظاهری و مادی است مانند ناپاکی در گوشت خوک :

(اولحم خنزیر فانهً رجس)

یا گوشت خوک، که همانا آن ناپاک است. و گاهی ناپاکی معنوی است.

و گاهی ناپاکی معنوی است:

(و امّا الّذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجسآ الی رجسهم و ماتوا و هم کافرون)(2)

(و امّا آنها (منافقان) که در دل هایشان بیماری (شک و نفاق و...) است، خداوند بر ناپاکی آن دل ها، ناپاکی دیگری اضافه کرد و آن ها در حال کفر مردند.)

پس آیه ی شریفه مورد بحث تصریح می کند که خداوند متعال از اهل بیت علیهم السلام ناپاکی را زدوده است. بدیهی است که گناهان ونافرمانیها از بدیهی ترین مصادیق رجس و ناپاکی است که خداوند آن ها را از ساحت مقدس اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برده است.

4 _ یطهرکم تطهیرآ

این عبارت پایانی آیه تطهیر، توجه و تأکید بر منزه بودن و مطهر بودن و معصوم بودن اهل البیت علیهم السلام دارد.

گویی آیه شریفه به این اشاره دارد که خداوند متعال پس از اینکه ناپاکی و پلیدی را از آنان زدوده و جسم و جان و روح و روانشان را از هر ناپاکی و آلودگی پاک ساخته، قلب ها و سینه هایشان را نیز از آثار رجس منزه و مطهر گردانید؛ لذا در ذاتشان ناپاکی یا اثری از آن، هرچند ضعیف و ناچیز، نماند؛ آنگاه پاک و پاکیزه شان ساخت، لذا در آن ذات مقدس و مطهر اثری از پلیدی و گناه یا هوی و هوس باقی نگذاشت و این نهایت کلامی است که می توان با آن عصمت و تعالی و علو روحی را در اولیاء اللّه تعریف و توصیف کرد، و واضح و آشکار است که آنان این پنج گوهر مطهری هستند که بنابر روایات متواتری موجود، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اسامی یکایک

ص:106

آن حضرات را تصریح فرموده است.(1)

5 _ آیه تطهیر ادله ی امامت است

مسلم است زمانی که اهل بیت از طرف خداوند مطهر شده اند، هیچ کس همچون آنان شایستگی برای رهبری امت اسلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نخواهد داشت.

در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان اهل بیت بودند و پس از آن پنج وجود مبارک، کسانی که خود آن بزرگواران تعیین کرده اند لیاقت رهبری امت را خواهند داشت.(2)  همان گونه که خود

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سلسله ی جانشینان بعد از خود را تا امام دوازدهم حضرت مهدی (عج) در خطابه ی غدیریه خویش معرّفی نمودند.

بنابراین آیه تطهیر از ادله ی امامت اهل بیت است تا هرکس که جزء افراد پنجگانه باشد در آینده اسلام بایستی در پست زمامداری قرار گیرد.

هر انسانی برای خودسازی نیاز به الگو و اسوه دارد و چه کسی بهتر از آنان که خداوند آنان را بر تمام عالمیان برتری داده است و آنان را از میان تمام انسانها برگزیده و آنها را مطهر ساخته است.

از سوی دیگر این آیه شریفه شاهدی بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام است چرا که علاوه بر او، فاطمه علیها السلام و حسنین علیهما السلام برای وی ادعای خلافت نمودند و اینان دروغگو نیستند زیرا که دروغ خود از انواع «رجس و ناپاکی» است که خداوند آن را از آنان زائل گردانیده و آن ها را پاکیزه نموده است.

(ذلک الّذی یبشّر اللّه عباده الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات قل لا اسئلکم علیه اجرآ الّا المودّة فی القربی و من یقترف حسنة نزدله فیها حسنآ انّ اللّه غفور شکور) (شوری / 23)

(این همان چیزی است که خداوند آن گروه از بندگانش را که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند به آنان نوید می دهد. ای رسول ما بگو: «من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم (اهل بیتم) و هرکس کار نیکی انجام دهد، بر نیکی اش می افزاییم، چرا که خداوند آمرزنده و سپاسگزار است.)

بیت علیهم السلام و گفتار منافقین را شنیده بودند از سر شوق به گریه افتادند. به دنبال آن، آیه ی «و هو الّذی یقبل التوبة عن عباده»(1)  نازل گردید.

حضرت به سراغ انصار فرستاد و به آنان بشارت داد که خداوند دعای مؤمنان را اجابت می کند (و یستجیب الذین آمنوا) و مؤمنان همان افرادی بودند که تسلیم گفتار حضرتش شدند.(2)

(قل ما اسئلکم علیه من اجرٍ الّا من شاء ان یتّخذ الی ربّه سبیلا)

(بگو من در برابر ابلاغ رسالت هیچگونه پاداشی از شما مطالبه نمی کنم، مگر کسانی که بخواهند راهی به سوی پروردگارشان برگزینند.)(1)

و یا در جای دیگر از قول پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

(قل ما اسئلکم علیه من اجر و ما انا من المتکلّفین)

(بگو من از شما پاداشی نمی طلبم و چیزی بر شما تحمیل نمی کنم.)(2)

اگر تعمقی کوتاه در محتوای این آیات داشته باشیم، نتیجه گیری کردن از آنها آسان می باشد. در یک جا اجر و مزد رسالت را به کلی نفی می کند و در جای دیگر می گوید: من تنها پاداش از کسی می خواهم که راهی به سوی خدا می جوید. و در مورد سوم می گوید: پاداشی را که از شما خواسته ام برای خود شماست و بالاخره در آیه 23 شوری می فرماید: مودت در قربی، پاداش رسالت من است؛ یعنی من پاداشی از شما خواسته ام که این ویژگیها را دارد :

1 _ مطلقآ چیزی نیست که نفعش عاید من شود.

2 _ صد در صد به سود خود شماست.

3 _ چیزی است که راه شما را به سوی خدا هموار می سازد.

به این ترتیب روشن می شود که مودت فی القربی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به عنوان اجر رسالت از مردم می خواهد همان ادامه رسالت است که هدف نهایی آن هدایت بشر به سوی بندگی صحیح الهی می باشد.

یعنی برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هیچ چیز محبوب تر از حفظ رسالتی که سالها برایش رنج کشیده نمی باشد و این رسالت تنها با «مودت فی القربی» حاصل می شود.

دوست داشتن نزدیکان و اهل بیتم مزدی نمی خواهم. هر احترامی که می خواهید به من بگذارید به آنان بگذارید. (1) »

«احمد» در فضائل الصحابه با سند خود از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت می کند: هنگامی که آیه: (قل لا اسئلکم علیه اجرآ الّا المودّة فی القربی) نازل شد اصحاب گفتند: یا رسول اللّه، این کسانی که خداوند به ما فرمان داده است آنان را دوست بداریم چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: آن ها علی و فاطمه و فرزندان آنها هستند.(2)

و نیز مرحوم طبرسی می گوید: حاکم با همان سند در کتاب «شواهد التّنزیل لقواعد التّفصیل» روایتی از ابی امامه نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

خداوند بزرگ پیامبران را از درختهای گوناگونی آفرید ولی من و علی از یک درخت آفریده شده ایم. من ریشه این درخت هستم و علی شاخه های آن و فاطمه شکوفه ی درخت و حسن و حسین میوه آن می باشند و شیعیان ما برگ های آن درخت می باشند. هرکس به شاخه ای از شاخه های این درخت دست گیرد نجایت یابد و هرکس از آن جدا شود سقوط کند و هلاک گردد. اگر بنده ای میان صفا و مروه سه هزار سال خدا را عبادت کند ولی محبت ما را نداشته باشد، خداوند او را به رو در آتش افکند. آنگاه این آیه را تلاوت فرمودند: (قل لا اسئلکم علیه اجرآ الّا المودّة فی القربی)(3)

آری تنها راهی که باعث می شود حرکت بشر در مسیر دعوت و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باقی بماند، دوستی ودل بستن و اطاعت از کسانی است که منش و رفتاری همچون پیامبر دارند و اسلام و مسلمانی با پیروی از چنین بزرگانی اقتدار می یابد که بنابر آنچه گفتیم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن ها را فقط و فقط اهل بیت علیهم السلام معرفی فرمودند.

در بعضی از روایات کتب اهل سنت از پیغمبر گرامی اسلام6 چنین آمده است: «النّجم امان لاهل الارض من الغرق و اهل بیتی امان لامّتی من الاختلاف فی الدّین» ستارگان امان برای اهل زمینند از غرق شدن، و اهل بیت من امان امتند از اختلاف در دین(1)

2_ ابن جریر طبری در تفسیرش با سند خود از سعیدبن جبیر و با سند دیگری از عمرو بن شعیب نقل می کند که منظور از این آیه، نزدیکان رسول خدا می باشند.(2)

3_ سیوطی  در «الدّر المنثور» از ابن جریر ابی الدّیلم چنین نقل می کند: هنگامی که علی بن الحسین علیه السلام را به اسارت آوردند و بر دروازه دمشق نگهداشتند مردی از اهل شام گفت: الحمداللّه الّذی قتلکم و استاصلکم! خدا را شکر که شما را کشت و ریشه کن ساخت. علی بن الحسین علیه السلام فرمود:

آیا قرآن خوانده ای؟ گفت: آری... فرمود: آیا این آیه را نخوانده ای: (قل لا اسئلکم علیه اجرآ الّا المودّة فی القربی) گفت: آیا شما همان ها هستید که در این آیه اشاره شده فرمود: آری.(3)

4 _ فخر رازی می گوید: آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم کسانی هستند که بازگشت امرشان به اوست. کسانی که ارتباطشان محکمتر و کاملتر باشد، «آل» محسوب می شوند و شک نیست که فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام محکم ترین پیوند را با رسول خدا داشتند و این از مسلمات و مستفاد از احادیث متواتر است بنابراین لازم است که آنها را «آل پیامبر»صلی الله علیه و آله و سلم بدانیم.

فخر رازی در ادامه از قول صاحب کشاف چنین می نویسد : وقتی آیه مودت نازل شد عرض کردند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، خویشاوندان تو کیانند که مودتشان بر ما واجب است؟ فرمود : علی و فاطمه و دو فرزندشان.

پس ثابت می شود که این چهار تن ذی القربای پیامبرند و هنگامی که این معنی ثابت شد واجب است که از احترام فوق العاده ای برخوردار باشند. فخر رازی در ادامه می گوید: دلایل مختلفی بر این مسأله دلالت می کند:

1 _ جمله «الّا المودّة فی القربی» که در استدلال به آن شک نیست.

2 _ بدون تردید، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فاطمه را دوست می داشت و درباره او فرمود:

«فاطمه بضعة منّی یؤذینی ما یوذیها»

«فاطمه پاره تن من است. آنچه او را آزار دهد مرا آزار داده است.»

با احادیث متواتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ثابت شده است که ایشان علی و حسن و حسین: را دوست می داشت؛

ص:112

هنگامی که این معنی ثابت شود، محبت آنها بر تمام امت واجب است.

3 _ دعا برای «آل» افتخار بزرگی است و لذا این دعا خاتمه ی تشهد در نماز قرار داده شد :

اللهم صل علی محمد و آل محمد و ارحم محمدآ و آل محمد. و چنین تعظیم و احترامی در حق غیر آل دیده نشده است بنابراین همه ی این دلائل نشان می دهد که محبت آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم واجب است.(1)

باشد مسلمآ وجوب هم در آن نهفته است.

بالاخره اینکه امام به معنای رهبر در هر زمان بیشتر از یک نفر نمی تواند باشد. پس امامت همه اهل بیت در یک زمان معنا نخواهد داشت.

نکته جالب اینجاست که خود آلوسی، اهمیت زیادی برای محبت اهل بیت قائل شده و می گوید: حق این است که محبت خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به دلیل قرابتشان با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم واجب است و هر قدر قرابت قویتر باشد، محبت وجوب بیشتری دارد.(1)

ب) از سوی عکرمه اشکالی به این مضمون مطرح شده است که موضوع خطاب در آیه مشرکین قریش می باشند و خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستور می دهد که به آن ها بگوید به خاطر خویشاوندی که با شما دارم، مرا دوست داشته باشید و صله ی رحم مرا و خویشانم را بنمایید و جز این پاداشی از شما نمی خواهم.

در پاسخ این شبهه به موارد ذیل اشاره می نماییم:

1 _ اساسآ این آیه در مدینه نازل شده است و ارتباطی به مشرکین قریش و مکّه ندارد.

2 _ مشرکین نمی توانند مخاطب آیه باشند، چرا که طلب اجر از کسی که ایمانی به آرمان و تلاش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ندارد امری قبیح است.

3 _ اخبار و روایات وارده که مواردی از آن ها قبلتر ذکر شد، مخالف دیدگاه مزبور است.(2)

ج) گفته شده است که: آیه مورد نظر در سوره «شوری» قرار دارد که سوره ای مکّی است و حال آن که حسنین علیهما السلام در مدینه متولد شده اند و نمی توانند مراد آیه باشند.

در پاسخ می گوییم:

1 _ به حکم اخبار فراوانی که از عترت طاهرین رسیده است، این آیه و آیات پس از آن مدنی هستند.

2_ در تفاسیر شیعه و سنّی بر مدنی بودن آیه تأکید شده است. از جمله می توان به تفسیر مجمع البیان و همچنین تفاسیر ثعلبی و بغوی توجه نمود.

3 _ در مصادر زیادی از اهل سنّت شأن نزول آیه، مراجعه انصار برای کمک مالی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ذکر شده است که سپس آیه نازل گردید. امام واحدی از علمای اهل سنت در کتاب «اسباب النزول» این موضوع را به تفصیل نقل نموده است. همانطور که می دانیم انصار، مسلمانان مدینه هستند که به یاری و نصرتِ مسلمانانِ مهاجر، شتافتند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بین آنها پیمان اخوّت برقرار نمودند.

4 _ اساسآ ترتیب جمع آوری قرآن به ترتیب نزول آیات نیست؛ به همین سبب به حکم علمای متقدّم و متأخّر

ص:114

شیعه و سنّی، بیشتر سوره های مدنی مشتمل بر آیاتی مکّی هستند(1)  و   

جهت نامیده شدن سوره ای به مکّی یا مدنی، فزونی آن آیات در سوره ی مربوط است.

5 _ علیرغم مدنی بودن آیه مورد نظر، حتّی به فرض محال، نزول آیه در مکّه و قبل از ولادت حسنین علیهما السلام نیز خللی در بحث وارد نمی ساخت چرا که دوستی و مودّت مذکور در آیه، تنها برای نزدیکان موجود هنگام نزول آیه نیست؛ زیرا اوّلا بحث آیه از جامعیت برخوردار است چنانچه مثلا بحث ارث فرزندان در آیه «یوصیکم اللّه فی اولادکم» اختصاص به فرزندان در قید حیات در زمان نزول آیه ندارد. ثانیآ به حکم احادیث متواتره، آن بزرگواران ظرف و محل دوستی اند. ثالثآ پیامبری که به قدرت الهی اخبار غیبی متعددی را نسبت به آینده ارائه نموده است که این از نشانه های نبوّت اوست، استبعادی ندارد که درمورد حسنین علیهما السلام نیز خبری غیبی بدهد و وجوب دوستی آن ها را بر امّت معرفی نماید؟(2)

(و یطعمون الطّعام علی حبّه مسکینآ و یتیمآ و اسیرآ * انّما نطعمکم لوجه اللّه لا نرید منکم جزاءً ولا شکورا. (انسان/9_8)

(و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می دهند. (و می گویند) ما شما را به خاطر خدا اطعام می کنیم، و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم.)

وقتی آن حضرت حسنین علیهما السلام را دید، در حالیکه از شدت گرسنگی مانند جوجه می لرزیدند، فرمود: چقدر بر من ناگوار و رنج آور است که شما را بدینسان می بینم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از جا برخاست و با آنها به سمت خانه ی علی علیه السلام راه افتاد. در خانه فاطمه علیها السلام را در محراب عبادت دید در حالی که شکمش از گرسنگی آنچنان تهی گشته که به پشت چسبیده بود و از ناتوانی، چشمان مبارکش بی فروغ شده بود. دیدن این منظره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را متأثر ساخت.

در چنین لحظاتی بود که جبرئیل علیه السلام فرود آمد و گفت ای محمد! این را بگیر؛ خدا ترا درباره ی خاندانت تهنیت گفته است؛ آنگاه جبرئیل سوره هل اتی را بر آن حضرت خواند.(1)

«من أطعم مؤمنآ حتی یشبعه لم یدر احد من خلق اللّه ماله من الاجر فی الاخره، لا ملک مقرّب، ولا نبیّ مرسل الّا اللّه ربّ العالمین»

«هرکس مومنی را اطعام کند تا سیر شود احدی از خلق خدا و یا فرشتگان مقرب الهی، و یا پیامبران مرسل نمی دانند این عمل در آخرت به چه میزان پاداش دارد؛ جز خداوند که پروردگار عالمیان است.» (1)

5 _ قرآن از زبان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیان می کند: ما فقط برای خشنودی خدا به شما اطعام می کنیم و پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم. «انّما نطعمکم لوجه اللّه لا نرید منکم جزاء ولا شکورا»

و این درسی بزرگ به مؤمنان است که تمام اعمال باید لوجه اللّه و برای خشنودی خدا باشد. عملی که برای جلب رضایت مردم انجام شود یا در انجام آن کار توقع تشکر و سپاس از بندگان خدا باشد در پیشگاه خداوند پذیرفته نیست.

6 _ اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با آنکه دو شب جز آب چیزی نخورده بودند، اما در شب سوم، در مواجهه با سومین نیازمند، لب به اعتراض نگشودند و با او همچون نیازمند شب اول برخورد کردند و متواضعانه و به دور از هرگونه تکبر و خشم و غضب، غذای خود را که در شب سوم بیشتر بدان نیاز داشتند به اسیر بخشیدند و این عمل نهایت درجه صبر و پایداری یک خانواده را می رساند.

آیات قرآن روی بحث اطعام تکیه و تأکید بسیار نموده است و نشان می دهد که این کار در پیشگاه خدا محبوبیت خاصی دارد.

با نگاهی به دنیای امروز مشاهده می کنیم در حالی که در مناطق مختلف دنیا آن قدر غذای اضافی به زباله دانها می ریزند که حسابی برای آن نیست، طبق اخبار منتشره هر سال میلونها نفر از گرسنگی می میرند. به این ترتیب جایگاه والای تأکید اسلام بر اطعام و عمل الگوهای آن به این عمل و فاصله ی عمیق دنیای امروز از این توصیه اخلاقی اجتماعی اقتصادی روشن می شود.(2)

مرحوم علامه امینی در کتاب فاطمه زهرا نام بیش از 30 نفر از عالمان بزرگ اهل سنّت را که از قرن سوم هجری تا قرن حاضر روایت فوق را با الفاظ مختلف نقل کرده اند در صفحات 127 تا 132 بیان می کند و اظهار می دارد که عالمانی دیگر از اهل سنّت نیز روایت مزبور را ذیل آیه مورد بحث نقل کرده اند. ایشان همچنین در صفحه 124 کتاب چنین اظهار نظر می کند: هیچکس در این مطلب که سوره «هل اتی» در فضایل اهل بیت _ و حضرت زهرا علیها السلام یکی از آن ها است _ هیچگونه اشکالی را عنوان نکرده است.

و آقایان جوانان بهشتند.

در پاسخ می گوئیم: اگر بنا باشد فضیلتی را با این شهرت نادیده بگیریم، بقیه ی فضایل نیز تدریجآ به چنین سرنوشتی دچار می شوند و روزی فرا خواهد رسید که بعضی مغرضان و ناآگاهان اصل فضیلت علی و بانوی اسلام و حسنین علیهما السلام را نیز انکار کنند.(1)

کنایه و استهزا گفت: یا ابا الابتر، زیرا مردم زمان جاهلیت رسم داشتند به مردی که فرزند نداشت ابتر یا دم بریده می گفتند.(1)

خداوند سوره کوثر را برای شادی قلب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرد تا به وی بگوید که دشمن تو ابتر است و دین و نسبی ندارد و دین اسلام باقی و برقرار خواهد ماند. این خود یکی از پیشگویی های زیبای قرآن است ؛ چرا که اولا نسل و دین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از طریق فرزندان فاطمه علیها السلام گسترش یافت و ثانیآ فرزندان و خاندان آن دشمن خدا، بعد از چند نسل به کلی منقرض گشتند.

«مراد از کوثر اولاد و فرزندان رسول خداست به این جهت که این سوره در رد بر کسانی نازل شد که عدم وجود اولاد پسر و تداوم نسل را بر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خرده می گرفتند، بنابراین معنی سوره این است که خداوند به او نسلی می دهد که او در طول زمان باقی می ماند.(1)

در خ_ات_م_ه

باید ابرهای آسمان در ماتم عظمایی که بر دخت پیامبر و همسرش علی وارد آمد به جای باران خون ببارند.

شما را چه شد که این قدر زود عهد و پیمان را شکستید و راه بیوفائی را در پیش گرفتید؟ هنوز خانه پیامبر، بدن مطهر او را دربرگرفته است. این چه بلوایی است که برپا کرده اید؟ سقیفه دیگر چه صیغه ای است؟ به کجا می روید؟ وصی پیامبر همین جاست. نور چشمان پیامبر در همین خانه عزادار است. چرا از امانت پیامبر فاصله می گیرید؟ چرا ناله های جگر سوز زهرا علیها السلام شما را از مستی غرور و قدرت بیرون نمی آورد؟ چرا ضجّه های حسن و حسین شما را به خود نمی آورد؟ شما بدن رسول خدا را رها کرده و به بهانه جلوگیری از فتنه، خود فتنه ساز شده اید؟ چقدر زود از یاد بردید؟

یا رسول اللّه، شما به آنها بگوئید. اینها که ناله های زهرا را نمی شنوند. اینها که دیگر علی را نمی بینند. اینها حسن و حسین تو را زیر دست و پای دنیا دوستی و مقام خواهی خود لگد کوب کرده اند.

یا رسول اللّه، شما به آنها بگوئید:

تنها کسی که در روز انذار به دعوت شما لبیک گفت علی بود.

نخستین مردی که به شما ایمان آورد و یک چشم بر هم زدن به خداوند شرک نورزید، علی بود.

آن شبی که علی را به جای خویش خواباندید و به سمت مدینه رفتید، جبرائیل در غار به حضور شما رسید و عرض کرد: «یا رسول اللّه خداوند در آسمانها به واسطه ی علی بر فرشتگان مباهات می کند و می گوید: من بنده ای دارم که سرمایه جان خویش را نثار حبیب من کرده است.»

یا رسول اللّه، شما به آنها بگوئید که:

در روز مباهله، فقط علی و فاطمه و حسن و حسین را برای دعا به درگاه الهی همراه بردید و مسیحیان نجران با دیدن چهره های پاک این عزیزان، از مباهله منصرف شدند و بزرگشان گفت: «با اینان مباهله نکنید. زیرا من چهره هایی می بینم که اگر از خداوند بخواهند که کوهها را از جای برکند، چنین خواهد کرد.»(1)

یا رسول اللّه به آنان بگوئید:

هنگامی که آیه اولوالامر نازل شد، جابر از شما پرسید: یا رسول اللّه، اولوالامر کیانند؟ پاسخ دادید: علی و حسن و حسین و فرزندان حسین. آنگاه دوازده امام را یک یک نام بردید تا حجت را بر آنها تمام کرده باشید.

یا رسول اللّه، به آنان بگوئید: علی آئینه اکمال دین است. علی نشانه اتمام نعمت خدا بر بندگان و آیت رضایت پروردگار است. پس چرا کنارش زدند؟ مگر آنان قرآن نخوانده بودند. مگر در غدیرخم حضور نداشتند؟

ص:123

یا رسول اللّه، مگر آنان همراه شما در حجة الوداع نبودند؟ مگر خود آنان به علی دست ندادند و به او تبریک نگفتند؟ مگر سخن شما را بیاد ندارند که فرمودید: «حاضران این پیام را به غائبان برسانند. خدایا هرکس علی را یاری می کند یاری اش کن و با هرکس دشمن اوست، دشمن باش.»(1)

یا رسول اللّه، آنان خود شاهد بودند که شما بعد از نزول آیه تطهیر، چند ماه، هر روز، هنگام نماز، به درِ خانه علی و فاطمه می رفتید و می فرمودید: «الصلوة یا اهل البیت النبوه، خداوند شما را از تمام آلودگیها پاک گردانید.» چرا از یاد بردند که تنها کسانی سزاوار رهبری امت اسلام هستند که خداوند آنان را مطهر و پاکیزه ساخته است.

یا رسول اللّه، به آنان بگوئید که اجر رسالت شما دوستی خاندان شماست، پس چه شد آن همه سفارشها و تأکیدهای شما درباره اهل بیت؟

یا رسول اللّه، به آنان بگوئید خداوند چگونه از اطعام پی در پی اهل بیت شما به مسکین و یتیم و اسیر تمجید کرد و به آنان وعده نعمتهای بهشتی را داد.

یا رسول اللّه، شما به آنان بگوئید که کوثری که خداوند به شما بخشید همان فاطمه ای است که آنان دیگر صدای گریه هایش را نمی شنوند. بگوئید که خدا دین شما را با فرزندان فاطمه گسترش می دهد. اُف بر این انسان که چقدر فراموشکار است؛ همین زهرایی که جگرگوشه ی پیامبر بود، در عزای پدرش سیلی خورد، پهلویش شکست، بازویش سیاه و فرزند بدنیا نیامده اش هلاک شد.

همین علی که نور چشم پیامبر بود با طناب بر دست و گردن به مسجد برده شد تا به زور از او بیعت بگیرند.

آری وقتی با دسیسه و نفاق، قرآن از اهل بیت جدا می شود، وقتی بین دو امانت پیامبر فاصله می افتد، باید منتظر دیدن این صحنه ها بود.

خانه نشین شدن علی و فراموش شدن پیام غدیرخم و آیه ولایت و آیه اِنذار و حدیث منزلت و حدیث ثقلین را باید انتظار کشید و دید.

احیای تعصبهای جاهلی و زندگی های اشرافی را باید دید.

آتش زدن بر خانه وحی، سیلی زدن بر سیمای فاطمه، نواختن تازیانه جهالت بر آن بانوی آسمانی، گریه ی حزین فاطمه را از درد و ظلم را باید دید. باید شهادت زهرا علیها السلام و یتیمی فرزندانش، دفن شبانه و پنهانی او و مخفی بودن مزار او را دید.

باید انتظار داشت نقل حدیث از پیامبر ممنوع گردد تا کسی از منزلت علی و حدیث غدیرخم و ثقلین خبردار نشود.

باید به جای خاندان نور، معاویه ها و یزیدها را بر منبر رسول خدا دید.

باید عایشه را در برابر ولی خدا و علی را در اجبار به قبول حکمیت دید. باید امضاء حکم کفر او را دید و

ص:124

صدور حکم قتلش را شاهد بود. باید فرقش در هنگام نماز بشکافد و صورتش به خون سرش رنگین شود. و بهتان نماز نخواندن او را شنید. باید قبر او تا صد سال مخفی بماند و همچون همسر مظلومش مراسم تدفینش شبانه و مخفیانه برگزار شود.

باید این همه را دید و در سکوت، تنها خون جگر خورد.

باید حسن را سرداری تنها دید که پایش با شمشیر می شکافد؛ جگرش پاره پاره و جنازه اش تیرباران می شود تا از دفن پیکر مطهّر او کنار پیامبر ممانعت شود.

باید حسین، زینتِ دوشِ پیامبر را در صحرای کربلا با لب عطشان دید؛ چرا که سپاه نفاق او را خارجی و طغیانگر نامیده اند. باید پرپر شدن فرزندان و برادرانش را در برابر چشمانش دید. باید اسارت خانواده وحی را دید. باید تازیانه خوردن دخترانش را دید، تنها به این دلیل که اولاد فاطمه و علی اند.

باید شهادت مظلومانه حسین را و چوب زدن بر لب و دندان او را _ که بوسه گاه پیامبر بود _ مشاهده کرد.

باید شهادت حجربن عدی و میثم تمّار و عمار و مالک اشتر و تبعید ابوذر را به ربذه دید. باید غارت بیت المال مسلمین را دید.

باید دید که چگونه ولید در حالت مستی در نماز جماعت حاضر می شود و نماز جمعه در چهارشنبه و نماز صبح را چهار رکعت می خواند.

باید رسم پلیدانه ی ناسزاگویی فاسقان پلید به امیرمؤمنان علیه السلام در قنوت نماز و تربیت کودکان بر پایه ی بغض علی و خاندان پیامبر را دید.

باید ملاحظه کرد که چگونه تمام دین فروشان به کاخ خضراء معاویه دعوت می شوند تا اسرائیلیات وارد دین گردد و احادیث جعلی به نفع معاویه و بر ضد خاندان وحی ساخته شود.

باید دید که چگونه یزید شرابخوارِ میمون باز، مستانه فریاد برمی آورد: «لا خبر جاء ولا وحی نزل : نه پیامی آمد و نه وحیی نازل شد.» بایددید که اولاد زهرا و علی را در سیاهچالهای بنی امیه تازیانه زدند و بدن آنها را در میان دیوارها گذاشتند و از کشته ها پشته ساختند. باید دید که شیعه علی بودن را جرم بدانند و شیعه همچون مولایش مظلوم باشد.

باید دید که بنی عباس، چگونه بنی امیه را کنار می زند و به اسم خویشاوندی با پیامبر، چهره جدیدی از ظلم به آل علی را نشان می دهد.

بایدآوارگی امام موسی بن جعفر علیه السلام در زندانها و شهادت امام رضا علیه السلام را در غربت و مسمومیت و شهادت جواد علیه السلام و هادی علیه السلام و حسن علیه السلام را در عنفوان جوانی دید.

باید دید که به واسطه ی این جنایت ها، مهدی فاطمه مخفیانه به دنیا بیاید و مخفیانه رشد کند تا دشمنان از وجود او مطلع نشوند و شیعه از درک محضرش محروم بماند تا وعده ی الهی بر تشکیل حکومت صالحان پابرجا باشد.

آری در اثر دسیسه ی سقیفه و نادیده گرفتن پیوند قرآن و عترت، آن شرارت ها بر خاندان پاکان و یاران و

ص:125

دوستداران آنها و دین الهی وارد شد که امواج آن تا به امروز همچنان در تلاطم است.

اگر فرقه وهابیت به اسم اسلام، تمام آثار تاریخی اسلام را در سرزمین وحی نابود می کند.

اگر بقیع به خرابه ای تبدیل می شود و بر سر مزار فرزندان زهرا در بقیع حتی یک شمع هم نمی سوزد.

اگر بوسه زنندگان به قبر پیامبر و فرزندانش را تازیانه می زنند و بقیع را منطقه ممنوعه می دانند.

اگر شیعیان اهل بیت از دور بر غربت فرزندان زهرا در بقیع خون گریه می کنند.

اگر تلاش پنهان و آشکار در جریان است تا در خانه خدا نام و آثار علی وجود نداشته باشد. همه و همه از آثار سقیفه است. امّا باید اشک ریخت و سکوت کرد. چرا که امام امیرالمؤمنین علیه السلام نیز سکوت کرد.

سکوت کرد تا صدای اذان از ماذنه مساجد قطع نشود، پیام اشهد ان محمدآ رسول اللّه از خاطره ها محو نگردد، و نهال اسلام _ که پیامبر با خون دل خویش آبیاری کرده بود _ در ریشه نخشکد.

باید دعا کرد و از خدا خواست تا با ظهور فرزند زهرا، مهدی موعود (عج)، به مظلومیت پیروان راستین آل علی پایان دهد. بیاید و انتقامِ دلِ سوخته ی زهرا را از دشمن بگیرد. بیاید تا انتقام تازیانه های دشمن بر فرزندان پیامبر و امیرالمؤمنین را در کربلا بگیرد. بیاید تا دوباره قلب پیامبر شاد شود و تا شیعیان علی و بشریت به آرامش برسند.

          ان شاء اللّه

1 _ قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، خط عثمان طه.

2 _ آصفی، محمد مهدی، پژوهشی در آیه تطهیر، ترجمه افتخارزاده، 1373 ش، دفتر نشر معارف اسلامی، قم.

3 _ آلوسی بغدادی، روح المعانی، فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، 1405 ه  ، اداره الطباعة المنیریة، بیروت، الطبعة الرابعة.

4 _ ابن اثیر، عزالدین علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، تصحیح محمد یوسف الدقاق، 1407 ه  ، دارالکتب العلمیه _ بیروت.

5 _ ابن مغازلی، علی بن محمد جلالی شافعی، مناقب علی بن ابیطالب، 1403 ه  ق، انتشارات اسلامی، تهران.

6 _ ابن کثیر القرشی الدمشقی، عمادالدین ابن الفداء اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، 1410 ه  ق، دار مکتبة الهلال، بیروت.

7 _ ارفع، سید کاظم، سیره ی عملی اهل بیت، 1379 ش، انتشارات فیض کاشانی، چاپ اول، تهران.

8 _ اردکانی، سید احمد، شرح فضائل صلوات.

9_ اشراقی، شهاب الدین و لنکرانی، محمد فاضل، اهل البیت یا چهره های درخشان درآیه تطهیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، تهران.

10 _ امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم _ تهران.

11 _ امینی، شیخ عبدالحسین احمد، الغدیر، انتشارات دارالکتب العربی.

12 _  امینی، شیخ عبدالحسین احمد، فاطمه زهرا علیها السلام ، ترجمه ی محمّد امینی نجفی، انتشارات استقلال چاپ اوّل 1376.

13_ ابن هشام، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، انتشارات دارالحیاء التراث العربی _ بیروت.

14 _ الیاس، انطون الیاس، ترجمه القاموس العصر (فرهنگ نوین)، مترجم سید مصطفی طباطبائی، 1373 ش، چاپ اسلامیه، چاپ نهم، تهران.

15 _ بروجردی، سید ابراهیم، تفسیر جامع، 1341 ش، انتشارات صدر، چاپ سوم، تهران.

16 _ بحرانی سید هاشم، سیمای علی علیه السلام به روایت اهل سنت، تحقیق نجم الدین شریف عسکری، ترجمه محمد امینی، 1364 ش مؤسسه انتشارات قدر، تهران.

17 _ بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، 1415 ق، بنیاد بعثت، چاپ اول، تهران.

18 _ تستری، قاضی نورالله، احقاق الحق، تعلیق سید شهاب الدین حسینی مرعشی، و اهتمام سید محمود مرعشی، 1019 هند.

19 _ جبران، مسعود، فرهنگ رائد الطلاب، مترجم عبدالستار قمری، 1379 ش، مؤسسه انتشارات یادواره کتاب، چاپ اول، تهران.

20 _ جرجانی،ابوالمحاسن حسین بن حسن،تفسیرگازر، 1378 ق، چاپخانه دانشگاه تهران، چاپ اول.

21 _ جوادی آملی، وحی و رهبری، 1369 ش، انتشارات الزهرا، چاپ دوم، تهران.

22 _ جوهرچی، محمود، علی علیه السلام در قرآن و سنّت، نشر رایحه، چاپ اوّل 1376، تهران.

23_ حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل، تحقیق محمد باقر محمودی، 1411 ه  ق، موسسه طبع و نشر وزارت ارشاد اسلامی، تهران.

24 _ حاکم نیشابور، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، دارالکتب العربی، بیروت.

25 _ حسینی بلخی قندوزی، شیخ سلیمان، ینابیع الموده، ( 1220 _ 1293 ه  ق) دارالسطلنة العلمیه العثمانیه (چاپ ترکیه)

26 _ حجتی، محمد باقر پژوهشی در تاریخ قرآن کریم،  1375 ش، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، تهران.

27 _ حجتی، سید محمد باقر، اسباب نزول، 1369 ه  ش، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.

28 _ حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنی عشری، 1364_ 1363 ش، انتشارات میقات، چاپ اول، تهران.

29 _ حسینی فیروزآبادی، سید مرتضی، فضائل الخمسه من الصحاح السته، 1402 ه  ق، چاپ چهارم منشورات، مؤسسه

ص:127

الاعلمی للمطبوعات، بیروت لبنان

30 _ حقی بروسوی، شیخ اسماعیل، روح البیان، 1405 ق، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بیروت.

31 _ خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، 1362 ش، چاپخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.

32 _ داورپناه،ابوالفضل،انوارالعرفان، فی تفسیر القرآن، 1375 ش، انتشارات صدر، چاپ اول، تهران.

33 _ دستغیب شیرازی، سید عبدالحسین، 1362 ش، ایمان، نشر هجرت مشهد، چاپ دوم.

34 _ رازی، ابوالفتوح، حسین بن علی محمد بن احمد الخزاعی النیشابوری، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، 1374 _ 1366 ش، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد.

35 _ رازی، فخرالدین ابن العلامه ضیاءالدین عمر، تفسیر مفاتیح الغیب، مؤسسه دارالکتب العلمیة چاپ دوم

36 _ رازی، محمد فخرالدین ابن العلامه ضیاء الدین عمر، التفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب، 1405 ه ، چاپ سوم، بیروت دارالفکر.

37 _ راغب اصفهانی، المفردات فی الفاظ القرآن، مکتبة المرتضویة لاحیاء آثار الجعفریه.

38 _ رامیار، محمود تاریخ قرآن، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم

39 _ ری شهری،محمد اهل البیت فی الکتاب والسنة،1375 ش، ناشر دارالحدیث، قم

40 _ زمخشری خوارزمی، ابی القاسم جارالله، محمودبن عمر الکشاف عن، حقائق غوامض التنزیل و عیون الاتأویل، دارالکتب العربی _ بیروت.

41 _ سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، 1376 ش، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران.

42 _ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، 1408 ه  چاپ اول بیروت، دارالکتب العلمیه.

43 _ سماوی، شیخ مهدی، امامت در پرتو کتاب و سنت، ترجمه حمیدرضا آژیر و حسین صابری، 1378 ش، مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی، چاپ دوم، مشهد.

44 _ سیوری، جمال الدین مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، به تصحیح محمد باقر بهبودی، 1343 ه  ش، المکتبة المرتضویه، تهران.

45 _ شاهین، داریوش، ترجمه و نگارش نهج البلاغه، 1361 ش، سازمان انتشارات جاویدان _ چاپ دهم، تهران.

46 _ شبر، سید عبداللّه تفسیر القرآن الکریم، 1412 ق، دارالبلاغه اللطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، بیروت.

47 _ شعبة الحرانی، ابو محمد الحسن بن علی بن الحسین، تحف العقول،ترجمه بهزاد جعفری _ تصحیح استاد علی اکبر غفاری، 1377 ه  ش، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نشر صدوق، تهران.

48 _ شیرازی، سلطان الواعظین، شبهای پیشاور، 1368 ش، دارالکتب الاسلامیه، چاپ 33، تهران .

49 _ شرف الدّین موسوی، سید عبدالحسین، الکلمة الغراء فی تفضیل الزهراء، ترجمه محسن بیدادفر، انتشارات الزهرا، تهران، تاریخ انتشار 1362.

50_ صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، 1406 ق، انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.

51 _ صدرالدین شیرازی، صدر المتألهین محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، 1366 ش، انتشارات بیدار، چاپ دوم، قم.

52 _ صدوق (شیخ)، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی، من لا یحضره الفقیه، ترجمه و تصحیح علی اکبر غفاری، 1414 ق، مؤسسه نشر الاسلامی جامعه مدرسین قم.

53 _ صدوق (شیخ)، حسین بن بابویه قمی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه ابراهیم محدث بندرریگی، 1378 ش، انتشارات اخلاق، چاپ دوم، قم.

54 _ صدوق (شیخ)، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی، عیون اخبارالرضا،ترجمه حمیدرضا مستفید وعلی اکبرغفاری،1372 ش، نشر صدوق _ چاپ اول _ تهران.

55 _ صدوق (شیخ)، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی، معانی الاخبار، انتشارات جامعه المدرسین، قم.

ص:128

56 _ طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، 1366 _ 1358 ش، شرکت سهامی انتشار، تهران.

57 _ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی، 1363 ش، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه ی مدرسین حوزی علمیه قم.

58 _ طبرسی، امین الدین ابوعلی الفضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مترجم احمد بهشتی و دیگران، 1379 ق، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

59 _ طبرسی، ابوعلی فضل بن الحسن، اعلام الواری، 1417 ق، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، چاپ اول.

60 _ طبرسی، ابو منصور احمد بن علی بن ابی طالب، الاحتجاج علی اهل اللجاج، 1403 ق، نشر مرتضی، مشهد.

61 _ طبری، ابی جعفر بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، 1408 ق، دارالفکر، بیروت.

62 _ طبری، ابی جعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری، المطبعة : الاستقامة بالقاهره.

63 _ طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی، التبیان فی تفسیر القرآن، 1409 ق، مکتبة الاعلام الاسلامی، چاپ اول، قم.

64 _ طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، امالی، 1414 ه  ق، تحقیق قم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه قم دارالثقافه.

65 _ طیب، سید عبدالحسین، الطیب البیان، فی تفسیر القرآن، 1366 ش، انتشارات اسلام، تهران، چاپ سوم.

66 _ عروسی حویزی، شیخ عبد علی بن جمعة، نورالثقلین، مطبعة العلمیة، چاپ دوم، قم.

67 _ عیاشی، ابوالنصر محمد بن مسعود بن عیاشی السلمی، التفسیر، مکتبه العلمیة الاسلامیة، تهران.

68 _ فیض کاشانی، مولی محسن، الصافی فی تفسیر کلام الله، دارالمرتضی للنشر، چاپ اول، مشهد.

69 _ قرائتی، محسن، تفسیر نور، 1379 ش، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ چهارم، قم.

70 _ قرشی، سید علی اکبر تفسیر احسن الحدیث، 1366 ش، واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت، چاپ اول، تهران.

71 _ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، 1375، ه  ش، ناشر دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، تهران.

72 _ قرشی، سید علی اکبر، خاندان وحی، 1371 ش، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

73 _ قرطبی، عبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، 1408 ق، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، دارالفکر بیروت.

74 _ قمی، علی بن ابراهیم بن هاشم، تفسیر القمی، مؤسسه دارالکتاب للطباعة و النشر، چاپ سوم، قم.

75 _ قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، کنزالدقائق و بحر الغرائب، 1366 ق، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران.

76 _ کاشانی، فتح الله، ترجمه و شرح فارسی نهج البلاغه، تصحیح دکتر منصور پهلوان، 1364 ش، انتشارات میقات، چاپ اول، تهران.

77 _ کاشانی، ملافتح الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، 1344، کتابفروشی اسلامیه، چاپ سوم، تهران.

78 _ کوفی، ابوعبداللّه حسین بن حکم، تفسیر الحبری، 1408 ق، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث چاپ اول، بیروت

79 _ کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات، تفسیر فرات الکوفی، 1410 ق، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران.

80 _ کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، 1387 ق، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، تهران.

81 _ کلینی، ابوجفعر محمدبن یعقوب بن اسحاق، الکافی،  1362 ه  ق، انتشارات دارالکتب اسلامی، تهران.

82 _ کلینی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، 1362 ش، دارالکتب اسلامیه، تهران، چاپ دوم.

83 _ لاهیجی، بهاءالدین محمد شیخعلی الشریف، تفسیر شریف لاهیجی، 1363 ش، مؤسسه مطبوعاتی علمی، نشر تهران.

84 _ متقی هندی، علاءالدین علی، کنزالعمال، 1405 ه  ق، چاپ پنجم، مؤسسه الرسالة.

85 _ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، 1390 ه  ق، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

86 _ محقق، محمد باقر نمونه بینات، در شأن نزول آیات، فروردین 1364 ش، انتشارات اسلامی، تهران.

87 _ مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، 1374 ش، انتشارات سروش چاپ اول، تهران.

ص:129

88 _ معارف، مجید، تاریخ عمومی حدیث، 1377 ه  ش، انتشارات کویر، تهران.

89 _ معارف، مجید،پژوهشی درتاریخ حدیث شیعه، 1376 ش، نشر ضریح.

90 _ معارف، مجید، عترت رسول در کتاب خدا، 1378 ش، مؤسسه فرهنگی نبأ، چاپ اول، تهران.

91 _ معارف، مجید، غدیر در آیینه ی قرآن و روایات، 1378، مؤسسه فرهنگی نبأ، چاپ اول، تهران.

92 _ معین، محمد، فرهنگ فارسی، 1375 ش، چاپخانه ی سپهر، چاپ نهم، تهران.

93 _ مغنیه، محمد جواد، امامت علی در آینه عقل و قرآن، مترجم اکبر ایرانی قمی، 1379 ش، ناشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران.

94 _ مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکشاف، دارالعلم للملایین، چاپ سوم، بیروت.

95 _ مفید، ابوعبدالله محمد بن نعمان، الارشاد، تحقیق: مؤسسه آل البیت، 1413 ه  ق، قم

96 _ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 1366 _ 1353 ش، دارالکتب الاسلامیة، تهران.

97 _ مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، 1373 ش، مدرسه الامام امیرالمؤمنین، چاپ اول، قم.

98 _ میبدی، ابوالفضل رشید الدین، کشف السرار و عدة الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، 1357 ش، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران.

99 _ نجفی، محمد جواد، تفسیر آسان، 1364 _ 1362 ش، کتابفروشی اسلامیه، چاپ اول، تهران.

100 _ نیشابوری، مسلم بن حجاج قشیری، ابوالحسین (ت 261 ه ) صحیح مسلم، تحقیق محمد فواد عبدالباقی، 1398 ه  ق، انتشارات دارالفکر بیروت.

101 _ نیشابوری واحدی، ابی الحسین علی بن احمد، اسباب النزول، (468 ه  ق) المطبعة مصطفی البانی الحلبی و اولاده بمصر، الطبعة الاولی.

102_ هاشمی، احمد، جواهر البلاغه، 1375 ش، مرکز نشر مکتب اعلام اسلامی، قم.

103 _ یثربی، یحیی، عرفان نظری، 1373 ش، دفتر تبلیغات اسلامی، قم.

ص:130